پارادوکس­های تمدنی؛ آبشخورهای فلسفی

به گزارش خبرنگار مهر، متن زیر یادداشتی است از سید حسین حسینی،  عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که در ادامه می خوانید؛

یکی از صدها پارادوکس تمدنی امروز، تولید و توزیع دخانیات از سوی، و از جانب دیگر، پیامهای تبلیغاتی است که بر روی آنها درج می شود. بسته ­های سیگار به شکل گسترده به دست مصرف ­کننده می رسد و با این وجود، فردی که با ارادۀ خود، آن را خریداری کرده تا مصرف کند، در آخرین گام ها(پس از صَرف ارادۀ نفسانی وهزینه های مالی)، حال با پیامهایی بی­اثر یا کم اثر، روبرو می شود که: ای انسانِ مصرف کننده! بدان و آگاه باش که ترک سیگار موجب سلامتی توست!

این، تنها نمونه ­ای کوچک و ناموزون از انواع پارادوکسهای متنوع و متکثر تمدن امروز ماست؛ تمدنی مادّی مَسلک که اساس آن بر پارادوکس رسیدن به سعادت (از طرفی)، با تأمین صرفاً مادّی محور انسان، بَنا شده است.

چنین پارادوکسی، فراگیر و همه ­جایی است؛ از وسایل و سیستمهای حمل و نقل متمدن امروز تا سَبک زندگی مدرن و آداب خوراک و پوشاک، و تا دامنه­ های فرهنگ و سیاست و اقتصاد ما را در بر می گیرد و در هر گوشه­ ای از زندگی انسان قرن معاصر، می توان نمونه ­ها و شواهدی برای آن اقامه کرد.

اما آبشخورهای فلسفی این پارادوکس تمدنی را می توان در استوانه­ های تمدن مدرن دنبال کرد:

- هنگامی که فرانسیس بیکن انگلیسی Francis bacon (۱۵۶۱-۱۶۲۶) از تسلط انسان بر طبیعت برای خوشبختی بشر سخن می گفت، پارادوکس سلطه ­گری با سعادت­ طلبی آغاز شد؛

- وقتی رنه دکارت فرانسوی {Rene Descartes (۱۵۹۶-۱۶۵۰)} از دوگانه­ انگاری نفس و بدن و تمایز جوهر اندیشه (ذهن) و جوهر ممتد (بدن) حرف میزد(Cartesian dualism)، پارادوکس نحوۀ تأثیر نفس مجرد و بدن بر یکدیگر مطرح شد؛

- و وقتی ایمانوئل کانت آلمانی {Immanuel Kant (۱۷۲۴- ۱۸۰۴)}، جهان واقعی قابل مشاهده را از جهان ایده ­های غیر تجربی متمایز کرد و بر مبنای مدل سه­ وجهی باور- صادق- موجه

(Justified-true-belief ، هرگونه معرفت بیرون از تجربه را منتفی دانست؛

- و وقتی گئورگ ویلهلم فریدریش هگل آلمانی {G.W.F.Hegel (۱۷۷۰- ۱۸۳۱)} بر اساس منطق دیالکتیکی، از تقابل تز (Thesis) و آنتی تز (Antithesis)و سنتز(Synthesis) سخن گفت و شدن یا صیرورت (Becoming) را بر مدار تبدیل هستی به نیستی استوار کرد؛ یعنی آمیزش "بودن" با "نبودن" برای تبدیل به مفهوم جدید "شدن".

و هر آینه تا امروز، تمدن مادّی و یکجانبه نگر غربی در چنبرۀ پارادوکسی خانمان برانداز گرفتار آمده است و طبیعتاً، هم "طبیعتِ طبیعی" و نیز "طبیعتِ انسانی"، هر دو، با تناقض، سَرِسازگاری ندارند و به ناچار، آن را به چالش کشیده ­اند!