به گزارش خبرگزاری مهر، نشست معرفی و بررسی کتاب «اصلاح یا انقلاب؛ دعوت از خودکامه برای پذیرش حقوق سیاسی مردم ایران» (۱۳۵۷-۱۳۵۳) به مناسبت چهلمین سال پیروزی انقلاب اسلامی چهارشنبه (۱۹ دی ماه) با حضور مصطفی مهرآیین و محمدحسین خسروپناه در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزار شد.
در ابتدای این نشست، خسرو پناه مولف کتاب با بیان اینکه این کتاب به یک بحث کلی برمی گردد، گفت: در آستانه چهلمین سال پیروزی انقلاب اسلامی هستیم. روایتی که تاکنون درباره انقلاب ایران مطرح شده یک روایت سر راست عموما رسمی است که از سال ۱۳۴۲شروع و بعد از وقفه ای از تابستان ۱۳۵۷ به بعد ادامه پیدا می کند. به دنبال آن به قیام تبریز اشاره می کند تا به ۲۲ بهمن ماه می رسد. آیا انقلاب همین است؟ آیا انقلاب پیش زمینه ای دارد؟ شرایط چگونه است؟ متوجه شدم به این مباحث پرداخته نشده و ابعاد مختلف آن بیان نشده است. بنابراین به این مباحث در این کتاب پرداختم و ضرورت کاری که از اسفند۵۳ شروع شده و از حکومت شاه خواسته شده که شرایط را توضیح دهند و فعالان سیاسی و فعالان سیاسی اجتماعی دهه پنجاه بخشی که در چهارچوب اصلاح و قانون اساسی فکر می کردند و عمل می کردند.
وی ادامه داد: در عین حال همزمان جریان ها، شخصیت ها و گروه هایی هم بودند که به طرق مصالمت آمیز یا قهرآمیز برای سرنگونی حکومت شاه مبارزه می کردند. قسمتی که ضرورت اصلاح را مطرح می کند و موضوعی است که خود حکومت شاه متوجه آن شده بود. از حدود سال۵۲ به بعد که به تدریج بحران در جامعه ایران شکل می گیرد اول از همه خود حکومت شاه متوجه آن می شود و بعد تلاشی که انجام می دهند تا از طریق پاره ای تغییرات در نظام سیاسی کشور انقلاب و بحران که به سمت عدم مشروعیت می رود، را برطرف کنند.
خسرو پناه بیان کرد: بنیان نظری که حکومت شاه روی آن تکیه کرده بود همان گونه که در کتاب هم اشاره شده نظرات هانگتینتن بود که ضرورت پاره ای تغییرات در این نوع نظام ها و شکل گیری مشروعیتی که در حال از بین رفتن است را از اول احیا کنند. تصور من از این ماجرا که البته دلیلی برای آن پیدا نکردم این است که استفاده از نظرات چارمز جانسون است. جانسون در تئوری انقلاب ها بحثی دارد که چگونه می توان از بروز انقلاب جلوگیری کرد. با پاره ای از تغییرات، اصلاحات، بازکرده فضای سیاسی کشور و مشارکت دادن بخشی از اپوزیسیون می توان از بروز انقلاب جلوگیری کرد. این بحث برای اولین بار نیست که جایی اجرا می شود و دفعه آخر هم نیست. در اینجا نیروی سیاسی که در چهارچوب قانون اساسی برنامه ریزی شده بود و تلاش می کرد قانون اساسی را اجرا کند و نظام سیاسی را مطابق قانون اساسی مشروطه عمل کند فشارش را می گذارد.
این نویسنده در پایان گفت: نامه ها، تلگراف ها و بیانیه ها بر ضرورت پایبندی به قانون اساسی و انجام پاره ای از اصلاحات تاکید داشتند. در سال ۵۵ و ۵۶ در دایره نزدیکان شاه این بحث مطرح می شود و علم هم متذکر می شود که باید اصلاحاتی انجام شود و باید به سمت مردم رفت و خواسته های آنها را درنظرگرفت. البته پیشنهادهایی که می دهد در کتاب توضیح دادم که همه چیز را بر سر هویدا خراب کنیم و بگوییم او مقصر بوده است. این بخشی از مقطع انقلاب است که باید در مورد آن بحث کرد. اگر بپذیریم که گذشته چراغ راه آینده است شاید ضرورت اصلاح و دگرگونی در دوره های بعد از سال ۵۷ مفید باشد.
در ادامه، مهرآیین عنوان کرد: این کتاب دو نکته دارد که باعث شد درباره آنها جست و جو کنم؛ نخست، نامه نگاری که برای من بسیار جذاب بود البته ایده کهنه ای است و جدید نیست و نمونه های دیگری هم دارد. به عنوان نمونه بین روشنفکران ما در ایران این گفت و گو باب است و یک طرف دکتر یوسف آباذری است که منتقد جدی نظام سرمایه داری لیبرال است. نامه هایی به شاه و دستگاه حاکمه نوشته می شود و سعی کردن با این نامه ها دستگاه حاکمه را به اصلاح دعوت کنند.
وی ادامه داد: این موضوع حوزه پژوهشی جذابی است. در جست و جوی اولیه از مفهوم نامه نگاری به کتاب خوبی از آدرین گلی استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه ملبورن رسیدم. وی در کتاب «فرهنگ اسلامی نگاری در جوامع اسلامی پیشامدرن» بحث کرده که مفهوم نامه نگاری در فرهنگ اسلامی بسیار بلند ارزش است؛ از خود قرآن تحت عنوان مجموعه ای از نامه های خداوند به انسان تا نامه نگاری پیامبر حرف زده است. مولف نشان داده کسانی که نامه های آنها در کتاب آمده سعی داشتند پیام تازه ای به شاه منتقل کنند. همچنین از فرهنگ عریضه نویسی که از گذشته در فرهنگ اسلام بوده حتی آخرین نامه ای که انسان با عنوان وصیت می نویسد، حرف زده است.
این پژوهشگر به کتاب «نامه نگاری به مثابه کنش اجتماعی» اشاره کرد و گفت: در این کتاب درباره بنیان های آموزش نامه نگاری، تاریخ نامه نگاری در آمریکا، مادیات نامه نگاری، آموزش نامه نگاری در مدارس آمریکا در قرن۱۹، نامه های عاشقانه و نامه های رسمی صحبت شده است. منظور آنها از نامه نگاری به مثابه یک کنش اجتماعی به مثابه یک کنش ارتباطی بوده که در آن فرستنده،گیرنده، متن، رسانه مطرح می شود. موضوع دیگر، فمنیست است؛ نامه نگاری به مثابه راهی برای ورود به فضای عمومی. درباره این موضوع کتاب "چگونه زن ها توانستند از طریق نامه نگاری وارد جامعه شوند" قابل رجوع است. موضوع دیگر، نامه نگاری به مثابه یک روش درمان است؛ درباره این موضوع می توان به کتاب "نامه هایی که از کلینیک یک روانکاوی فرستاده شده" اشاره کرد. این نامه ها دو کارکرد داشتند از یک طرف تاریخ کلینیک را روایت می کردند و از طرف دیگر روایت درمانی می کردند.
وی ادامه داد: جامعه ای شروع به نامه نگاری می کند که بیمار است و جامعه تبدیل به یک کلینیک شده است. در وضعیت نامه نگاری ما در وضعیت اردوگاه مانند قرار داریم و در این نامه نگاری ها دوری بین مردم و شاه کاملا قابل تصور است و یک رابطه نابرابر بین این نامه ها دیده می شود. بر همین اساس هیچ کدام از نامه نگاری ها انتظار جواب ندارند. مهرآیین بیان کرد: اصولا می توان در مورد فرم نامه نگاری بحث کرد که در این صورت نباید به محتوا کاری داشته باشیم. به این معنا که فرم نامه نگاری چه چیزی درباره جامعه به ما می گوید. فرم نامه نگاری بیانگر یک واقعیت است؛ واقعیتی که یک جامعه استبدادی است و به سادگی نمی توان در مورد آن بحث کرد. نوشتن در متن سیاسی از دیگر موضوعاتی است که مولف در کتاب به آن اشاره کرده است. «ارزش نامه هایی که به سیاسیون و قانون گذاران نوشته می شود» از دیگر مباحثی است که موضوع پژوهش قرار گرفته است.
وی با اشاره به محتوای کتاب گفت: این کتاب ترکیبی از یک مقدمه بسیار طولانی و شرح سیاسی از چرایی وقوع انقلاب ایران است و درباره آن تحلیل های مختلف اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی ارایه می دهد. مولف در مقدمه یک تحلیل سیاسی ارایه کرده است که مربوط به منازعه مخالفان و حکومت است. مابقی کتاب نامه ها و مقاله هایی هستند که درباره تحلیل وضعیت سیاسی ایران آن زمان ارایه شده است. مولف سعی کرده با داده ها و اطلاعاتی که وجود دارد یک کار تاریخی انجام دهد. محتوای نامه یک چیز مشترک دارند و آن اینکه شاه باید سلطنت کند و به قانون اساسی مشروطه برگردد.
نظر شما