به گزارش خبرنگار مهر، از میان ۴۵۰ صنعت دستی کشور حدود ۳۰۰ مورد آن در اصفهان وجود دارد؛ همین جمله کافی است تا به اهمیت شهری که در آن زندگی می‌کنیم پی ببریم، اما آیا به عنوان یک اصفهانی دین خود را به این میراث بشری ادا کرده‌ایم؟
روز جهانی صنایع دستی بهانه‌ای برای برگزاری نشست تخصصی «صنایع دستی در گرمابه‌های ایرانی» بود و چه مکانی بهتر از گرمابه علیقلی آقا در محله تاریخی و اصیل علیقلی آقای اصفهان تا میزبان این نشست در شهر جهانی صنایع دستی باشد و استفاده از هنرهای سنتی در تزئینات گرمابه‌ها و به‌کارگیری محصولات صنایع دستی در این فضاهای سنتی مورد بحث و بررسی کارشناسان قرار گرفت.
فرزانه سلیمانی نیسیانی دکترای پژوهش هنر و مدیر هنرمندسرای خورشید سخنان خود در این نشست با ابراز حسرت از تغییر کاربری گرمابه علیقلی آقا به موزه و ابراز امیدواری برای تبدیل دوباره آن به یک گرمابه فعال اظهار داشت: صنایع دستی با خون و گوشت مردم اصفهان عجین است و در تمام زندگی و کسب و کار آنها حضور دارد.
وی افزود: صنایع دستی و هنرهای سنتی دو مقوله جداگانه هستند و تفاوت‌هایی جدی دارند؛ در واقع هنرهای سنتی بار هنری بیشتری دارند در حالی که صنایع دستی، پیوند هنر و صنعت را شکل داده است.
این کارآفرین صنایع دستی ادامه داد: از میان ۴۵۰ صنعت دستی کشور حدود ۳۰۰ مورد در اصفهان وجود دارد، اما متأسفانه هیچ نقشه و برنامه‌ای برای رشد، احیا، ترویج و توسعه این هنر جهانی نداریم.
سلیمانی گفت: معماری و لوازم و ادوات استحمام گرمابه ایرانی، میراث ملموس و و تمام روایت‌های اجتماعی و فرهنگی که در دل گرمابه‌ها وجود داشته است، میراث ناملموس این مکان‌ها محسوب می‌شود.
تزئینات و آرایه‌های گرمابه‌های ایرانی در دسته هنرهای صناعی قرار می‌گیرد
مدیر هنرمندسرای خورشید بیان داشت: تزئینات و آرایه‌های گرمابه‌های ایرانی در دسته هنرهای صناعی قرار می‌گیرد که شامل کف‌سازی، گچ‌بری، آهک‌بری، نقاشی دیواری، کاشی‌کاری و کاربندی است. همچنین حوض، خزینه، گرمخانه و آبریزگاه جزو سازه هستند و مقرنس‌ها، کاربندی، رسمی‌بندی و کاسه‌سازی‌ها بدنه اصلی سازه گرمابه ایرانی را تشکیل می‌دهند.
وی با بیان اینک اگر کاربندی در گرمابه‌ها به‌کار نمی‌رفت شاید فضای این بناها از مدارس و مساجد قابل تشخیص نبود، تصریح کرد: رسمی‌بندی مهارت معمار ایرانی است که با آن کف را به سقف متصل می‌کند، چون برخلاف مساجد و مدارس، در گرمابه کف به سقف بسیار نزدیک است.
گرمابه‌داران با استفاده از ادوات موسیقی زمان آماده بودن گرمابه را اطلاع می‌دادند
این کارآفرین صنایع دستی با بیان اینکه در گذشته گرمابه‌داران با استفاده از ادوات موسیقی زمان آماده بودن گرمابه را به مردم محله اطلاع می‌دادند، اظهار داشت: گذشتگان در حمام‌ها تنها استحمام نمی‌کردند بلکه زندگی می‌کردند و زندگی با آب، حمام و اسطوره‌ها گره خورده بوده است. متأسفانه میراث ناملموس حمام‌های تاریخی و مراسم‌ها و آئین‌های مرتبط با آنها فراموش شده و باید به دنبال ثبت، احیا و ترویج میراث ناملموس حمام‌های تاریخی باشیم.
سلیمانی با بیان اینکه در گرمابه‌های ایرانی مشاغل گوناگونی وجود داشته است، بیان داشت: تفاوت بناها در کشورهای مختلف در تزئینات آنها است. آهک‌بری به عنوان مهم‌ترین تزئینات موجود در گرمابه‌های ایرانی مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد است. شیشه‌هایی به‌نام گل‌جام در سقف گرمابه‌ها به‌کار می‌رفته که به دلیل خاصیت ویژه آنها در تنظیم دما و دور کردن حشرات موذی مؤثر بوده است.
رسول معرک‌نژاد هنرمند نقاش و اسطوره‌شناس نیز در این نشست به بررسی تخصصی نگاره‌های گرمابه در نقاشی‌های اسطوره‌ای و تاریخی پرداخت.
در ادامه کارشناس صنایع دستی درباره صنایع دستی کاربردی در گرمابه ایرانی اظهار داشت: اصفهان در دو زمان مختلف (سلجوقیان به مرکزیت میدان عتیق و صفویان به مرکزیت میدان نقش‌جهان) پایتخت ایران بوده است.
منصور حافظ پرست افزود: میدان نقش‌جهان مرکز سیاست، مذهب و اقتصاد و اصفهان شهری محله‌محور بوده است که محلات جلفا، بیدآباد، دردشت، شهشهان، طوقچی، حاج آقا شجاع و غیره نمونه‌هایی از آنهاست که در دل هرکدام مسجد، حمام و زورخانه وجود داشت.
وی با اشاره به ویژگی‌های خاص محله علیقلی آقا ادامه داد: بازارچه‌های این محله بازار اصلی شهر را پشتیبانی می‌کرده است.
حافظ پرست با اشاره به نابودی حمام خسرو آقا گفت: در بیشتر محلات افراد صاحب‌منصب و در عین حال خیرخواه مانند علیقلی آقا اقدام به احداث گرمابه می‌کردند.
گرمابه‌های شهر اصفهان شامل حمام‌های اختصاصی شاهان و حمام‌های عمومی است
وی با بیان اینکه گرمابه‌های شهر اصفهان شامل حمام‌های اختصاصی شاهان و شاهزادگان و حمام‌های عمومی است، تصریح کرد: معماری گرمابه علیقلی آقا به شکلی است که زنان و مردان به صورت همزمان و بدون اینکه هیچ‌گونه تلاقی بین ورود و خروج آنها وجود داشته باشد، می‌توانستند از آن استفاده کنند و به همین دلیل منحصر به فرد است.
کارشناس صنایع دستی بیان داشت: صنایع دستی موجود در حمام‌ها در دوران قاجار، پهلوی اول و حتی تا زمان پهلوی دوم نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت، در کل صنایع دستی نقش پررنگی در زندگی مردم داشت و بیشتر وسایل آشپزخانه‌ها دست‌ساز بود.
وی اظهار داشت: سهم هر ایرانی از آب در اواخر دوره قاجار سهم قابل‌توجهی بوده است و اکنون این سهم بسیار اندک است، در حالی که متأسفانه در مصرف آب بسیار اسراف می‌کنیم؛ در گذشته به جز خزانه، حوضچه‌هایی در حمام‌ها وجود داشته و از نیم تاس برای استفاده از آب بهره می‌بردند تا هر میزان آب نیاز دارند مصرف کنند.
مستشرق خارجی: پس از خروج از حمام احساس پرواز داشتم
این کارشناس صنایع دستی با اشاره به وجود مشاغلی چون حجامت، سر تراشی و مشت‌ومال گفت: برخی دلاک‌ها چند هنر داشتند که یکی از آنها مشت‌ومال یا همان ماساژ بود؛ یکی از مستشرقین خارجی در سفر به ایران در حمام مشت‌ومال را می‌بیند و ابتدا تعجب می‌کند اما برحسب کنجکاوی آن را امتحان می‌کند و در کتاب سفرنامه خود آورده که پس از خروج از حمام احساس پرواز داشته است.
حافظ پرست با اشاره به وضعیت اسفناک بهداشتی مردم در دوران قاجار ادامه داد: آینه‌های دست‌ساز که دور آنها را عایق‌کاری می‌کردند و کاسه حمام که در آن حنا درست می‌کردند، از جمله صنایع دستی مورد استفاده زنان در گرمابه‌ها بوده است.
آداب و فرهنگ اجتماعی گرمابه‌های ایرانی به عنوان میراثی ناملموس مغفول مانده است، به نوعی که برخی کشورهای همسایه با استفاده از این ظرفیت بی بدیل گردشگری و حفظ کارایی گرمابه ها توانسته اند در جذب گردشگر بسیار موفق عمل کنند، ظرفیتی که در کشور ما به آن کم توجهی شده است آن هم در شرایطی که کشور ایران مهد گرمابه هایی است که علاوه بر آداب و رسومی که موجب آرامش پس از استحمام بوده است به تکنولوژی استخرهای امروزی نیز مجهز بوده است و جای تاسف است که اکنون این ظرفیت بی بدیل به نام کشور همسایه گره خورده است.
نظر شما