خبرگزاری مهر، گروه سیاست- احمد رستمی؛ هشت سال دفاع مقدس، دوران باشکوه و افتخار آفرینی است که الگو برداری و استفاده از تجارب گرانقدر آن برای موفقیت در موقعیت‌های مختلف و پیشرفت و حل مشکلات کشور بسیار مؤثر و راهگشاست.
مدیریت بحران‌های حاصل از جنگ تحمیلی هشت ساله در همه زمینه‌ها نظامی، امنیتی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با وجود تحریم‌های همه جانبه باید مورد توجه قرار بگیرد و در شرایط امروز نیز از آن تجارب برای اداره جاری کشور استفاده کرد. دور زدن تحریم‌ها و تأمین نیازهای کشور در عرصه‌های مختلف و مهمتر از اینها اینکه در دوران دفاع مقدس با وجود تلاش گسترده مخالفان و معاندان انقلاب اسلامی صادرات و واردات کشور متوقف نشد مسئله‌ای نیست که به شود به سادگی از کنار آن گذشت.
امروز که کشور ما در یک جنگ تمام عیار اقتصادی قرار دارد و تحریم‌های گسترده و فشار حداکثری بر کشور ما تحمیل شده و سران آمریکا تمام توان خود را برای به زانو درآوردن ملت ایران به کار گرفته‌اند این سوال پیش می‌آید که در چهلمین سالگرد دفاع مقدس آیا نباید از الگوی مدیریت گرانقدر دفاع مقدس استفاده کرد؟ الگویی که منحصر به فرد است و در خود ایران تمامی آزمون و خطاهای آن انجام شده و با بافت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، ارزشی و مدیریتی ما نیز سازگاری دارد می‌تواند به خروج کشور از مسائل پیش آمده کمک کند و راهگشای خوبی برای مدیریت بحران‌های کشور باشد. اگر چه این مدل در دوران دفاع مقدس صورت پذیرفته است ولی اگر این الگوی مدیریتی در هر عرصه‌ای با ویژگی‌های خاص خود و متناسب با آن عرصه به کار گرفته شود میزان موفقیت و کارآمدی را مانند دوران دفاع مقدس بالا می‌برد.
۱- مواجهه با تحریم‌ها در دوران دفاع مقدس
آمریکا با آغاز جنگ تحمیلی در حالی که ایرانی‌ها درگیر دفاع از سرزمین و جان خود در برابر تهاجم همه جانبه ارتش بعث عراق بودند، با هدف کاهش توان نظامی ایران عملیاتی را که بعدها به عنوان عملیات انسداد معروف شد، آغاز کرد. این عملیات، برنامه دیپلماتیک آمریکا برای جلوگیری از رسیدن تجهیزات نظامی به ایران بود که اجرای آن به عهده معاون وزیر خارجه وقت آمریکا گذاشته شد.
شولتز، وزیر امور خارجه اسبق آمریکا در این باره می‌گوید «بایستی برای به زانو در آوردن ایران به نقطه بسیار حساس آنکه فعالیت‌های جنگ علیه عراق است فشار آورد. این کوشش می‌تواند غیر مستقیم و از طریق تحریم اقتصادی مثلاً بایکوت صادرات نفت ایران و یا مستقیم از طریق تحریم تسلیحاتی علیه ایران باشد.» اینگونه بود که ایران در تنگنای شدیدی برای تأمین تجهیزات نظامی قرار گرفت.
اما برخلاف انتظار آنها، ایران توانست این توطئه آمریکا را هم با اتخاذ روش‌های درست خنثی کند. بر همین اساس مسئولان استفاده از توان داخلی و همکاری با کشورهای دوست برای دور زدن تحریم‌ها را در دستور کار قرار دادند. اینگونه بود که صنایع سبک و سنگین کشور برای تأمین تجهیزات و تسلیحات مورد نیاز کشور پای کار آمدند و ارتباط با کشورهای مختلف پیگیری شد.
بنابراین در جنگ تحمیلی و تشدید تحریم‌ها علیه ایران، نگاه مسئولان وقت نیروهای مسلح را معطوف به توان داخلی برای تولید تجهیزات نظامی کرد؛ بر همین اساس نیاز جبهه‌ها سنجیده شده و متناسب با آن به بخش صنعت سفارش داده می‌شد و کارخانه‌های کوچک و بزرگ صنعتی کشور حتی به صورت سه شیفت به تولید تجهیزات پرداختند.
سردار فتح‌الله جعفری از فرماندهان ارشد دوران دفاع مقدس در گفتگو با خبرنگار مهر، در این باره اظهار داشت: به نظر من یکی از بهترین شرایط و وضعیت‌هایی که پیش آمد و موجب پیشرفت صنعت دفاعی کشور شد همین تحریم‌ها بود، یعنی ما به هیچ وجه دسترسی به کارخانجات خارجی و تهیه سلاح از سایر کشورها نداشتیم و کسی هم به ما سلاح نمی‌فروخت.
وی با اشاره به مراکزی صنعتی که برای تولید سلاح در قبل از انقلاب توسط آمریکایی و شوروی در ایران ایجاد شده بود گفت: مراکزی که پیش از انقلاب برای بازسازی تجهیزات در کشور ما ایجاد شده بود با آغاز جنگ نتوانستند آنچنان که باید بازسازی تجهیزات را انجام دهند و ما مجبور شدیم صنایع سنگین کشور و صنایع سپاه را پای کار بیاوریم و نفربرهای از رده خارج شده را بازسازی کنیم و این نفربرها و تجهیزات توسط سپاه در جنگ به کار گرفته شد.
این فرمانده ارشد دوران دفاع مقدس ورود سپاه و صنایع سنگین کشور به عرصه ساخت تجهیزات دفاعی را بسیار مؤثر دانست و گفت: با ورود صنایع سنگین کشور و همچنین صنعت نوپای سپاه، فعالیت صنایع دفاعی کشور رشد و شکوفایی پیدا کرد؛ البته صنایع دفاعی کشور از ظرفیت و زیرساخت‌های خوبی برخوردار بود اما پیش از آن کسی از آنها درخواستی برای تولید نداشت اما با آغاز جنگ و وجود محدودیت‌ها و نیاز کشور به تجهیزات و سلاح این صنایع به سمت تولید رفتند، بعد از آن نیز با ایجاد مجموعه صنایع مانند شهید همت و شهید باقری توانستیم نیازمندی‌های جنگ را تولید کنیم و به سمت تولید تجهیزات داخلی رفتیم.
وی ادامه داد: این اقدامات توان دفاعی کشور را به حدی رساند که نه تنها نیازمند تجهیزات خارجی نیستیم بلکه به جایگاهی رسیده‌ایم که می‌خواهند با تحریم این توان صنعت دفاعی را کنترل کنند تا ما تولید نداشته باشیم.
دستیابی به پیشرفت‌های دفاعی مدرن
استراتژی توجه به داخل و بومی سازی تجهیزات به طوری پیش رفت که کشور در دوران جنگ تحمیلی در بسیاری از زمینه‌ها به خودکفایی رسید و جوانان موفق شدند نیازهای جبهه‌ها را خود تولید کنند. اولین جهاد خودکفایی در نیروی هوایی ارتش تشکیل شد و به تدریج به دیگر رده‌ها و نیروها نیز منتقل شد.
فعالیت نیروهای مسلح در زمینه خودکفایی و ساخت تجهیزات و تأسیسات نظامی، از ابتدای جنگ تحمیلی با ساخت انواع سنگرهای معمولی و پیش‌ساخته، احداث خاکریز، ایجاد خاکریز پدافندی و ایجاد موانع برای کنترل و هدایت و یا انحراف مسیر آب‌های سطحی به سمت دشمن و نیز حفر کانال‌های ارتباطی در خطوط پدافندی آغاز و با طراحی و احداث اولین سدهای خاکی و ساخت انواع جاده و راه‌های دسترسی در باتلاق، هور و زمین معمولی و طراحی و راه‌اندازی انواع بیمارستان صحرایی گسترش یافت.
در ادامه رزمندگان اسلام توانستند با اتکا به توان داخلی و قدرت خلاقیت و ابتکار خود، دستاوردهای ارزشمند و عمدتاً بدیعی مانند؛ انواع پل‌های ثابت و شناور از جمله پل‌های موسوم به پل لوله‌ای، پل شناور بشکه‌ای، پل بعثت، پل شناور خیبری که اولین آن به طول ۱۴ کیلومتر احداث و از دستاوردهای اعجاب‌انگیز رزمندگان به‌شمار می‌رود و نیز شناور کاربردی موسوم به خضر که نقش ارزشمند پل شناور را ایفا می‌کرد را طراحی، ساخته و مورد استفاده قرار دهند.
ساخت تأسیسات و تجهیزات نظامی به اینها محدود نشد و در پی گسترش دامنه تهدید دشمن، هر روز و متناسب با نیاز جنگ، امکانات و تجهیزات جدیدتری در اختیار رزمندگان قرار می‌گرفت.
طراحی و ساخت انواع خودروهای اعلام خطر و رفع آلودگی شیمیایی، طراحی و ساخت حمام‌های رفع آلودگی شیمیایی، طراحی و ساخت اولین خودروهای سبک شنی‌دار، خودروهای گشت و شناسایی مسلح به انواع تیربار، انواع خودروهای سبک و سنگین آبرسانی و سوخت‌رسانی، خودروهای حامل لانچر متحرک پرواز پهپاد، بلدوزرهای دوزیست و خودروی عبور از باتلاق، لودر، بلدوزر و سایر خودروهای کنترل از راه دور، از دیگر دستاوردهای دفاع مقدس به‌شمار می‌روند.
طراحی و ساخت اولین پهپادها از جمله پهپاد مهاجر و پهباد فُطرس و طراحی و ساخت انواع شناور و قایق‌های تندروی ترابری و رزمی، قایق‌های مرداب‌رو، ساخت انواع دکل‌های دیده‌بانی، ساخت بالن‌های شناسایی، طراحی و ساخت انواع فرش‌های عبور از رمل و باتلاق، ساخت و طراحی سازه‌های حرارتی و الکترونیکی ثابت و شناور برای انحراف موشک‌های دشمن نیز در دوران دفاع مقدس آغاز شد.
طی این سال‌ها علاوه بر صنایع نوپای دفاعی و کارخانجات دولتی، کارگاه‌های متعلق به بخش خصوصی نیز با مشارکت در تولید برخی تجهیزات مانند پوسته انواع گلوله خمپاره و توپ، در دفاع از انقلاب اسلامی نقش و سهم بسزایی را برعهده داشتند. سرانجام، در سال‌های پایانی دفاع مقدس، تولیدات دفاعی رزمندگان اسلام با ساخت اولین موشک‌های زمین به زمین بُرد کوتاه که به‌تدریج تکامل یافت، به اوج خود رسید.
۲- پرهیز از ارتباط با قدرت‌های استکباری
در کنار توجه به توان داخلی و استفاده از همه امکانات موجود برای تأمین نیازهای کشور و جبهه‌ها، همکاری با کشورهای مختلف در دستور کار مسئولان در دفاع مقدس قرار گرفت، اگر چه در آن شرایط کشوهای محدودی بودن که با ایران همکاری کردند و ایران با استفاده از این شرایط محدود توانست نیازهای خود را تأمین کند. در حالی که بیش از ۸۰ کشور در سراسر جهان از رژیم بعث حمایت کرده و عراق را تجهیز می‌کردند.
بنا بر خاطرات رفیقدوست، دور زدن تحریم‌ها نیز از طریق ارتباط با کشورهایی نظیر چین، سوریه، کره‌شمالی، بلغارستان و لیبی صورت می‌گرفت. امضای قراردادهای نیابتی تسلیحاتی سوریه با کشورهای دیگر و تحویل آن به ایران از جمله این راهکارها بود.
همکاری‌های استراتژیک با سوریه
از تیرماه ۱۳۶۳ با حمایت‌های سوریه از ایران، مهر ابطال دیگری بر توطئه‌های آمریکا زده شد. در اوج جنگ تحمیلی دولت‌های لیبی و سوریه از وزیر وقت سپاه دعوت می‌کنند تا به این کشورها سفر کند و با وجود تحریم تسلیحاتی ایران توسط آمریکا، دولت سوریه به ایران کمک‌های قابل توجهی ارائه کرد.
محسن رفیقدوست، وزیر وقت سپاه در خصوص کمک‌های سوریه در عملیات فتح فاو می‌گوید: «سوریه یک‌بار کمکی به ما کرد که شاید از نظر کمیت و ارزش بالا نبود اما از لحاظ زمانی بسیار اهمیت داشت. قبل از شروع عملیات فاو بود که ما یک کشتی مهمات ۵۰ - ۴۰ هزار تنی از چین خریده بودیم و این کشتی به دلایل نامعلومی تأخیر کرد و چهار، پنج قلم از مهمات ما تمام شده بود که اگر این مهمات ظرف ۴۸ ساعت به ما نمی‌رسید خط فاو سقوط می‌کرد. بنابراین شبانه با سوریه تماس گرفتم و از چند ساعت بعد از آن مرتباً ۱۰ پرواز به دمشق انجام دادیم و هزار تن از مهماتی که نیاز داشتیم رسید که مصرف ۱۰ روز ما بود و بعد از آن کشتی هم رسید و مشکل حل شد، شاید ارزش آن مهمات که سوریه داد ۱۰، ۲۰ میلیون دلار بود ولی آن زمان برای ما باعث حفظ خط فاو شد.»
با این تدابیر، ایران توانست توان دفاعی و تسلیحاتی خود را افزایش دهد. این مسئله به جهت تکیه بر توان داخلی چنان اهمیت داشت که بنا به گفته رفیقدوست در سال‌های ۶۵ و ۶۶ دیگر نیازی به خرید مهمات جنگی نبود چرا که با اجرای طرح ساخت ۱۰ میلیون گلوله در سال ۱۳۶۵ به خودکفایی رسیده بودیم.
۳- محور قرار گرفتن مردم برای حل مشکلات
یکی از مهمترین دلایل تغییر موازنه در جنگ تحمیلی علیه ایران به اعتراف همه کارشناسان و فرماندهان نظامی که تمامی معادلات دشمنان را بر هم زد، حضور مردم در صحنه بود که با درایت و بینش عمیق امام راحل اتفاق افتاد، هویت ملی مردم ایران و شاخصه‌های هویتی نظیر، زبان، قومیت، جغرافیای سیاسی و تمامیت ارضی با حمله ارتش عراق با تهدید جدی روبرو شد.
یکی از تجارب بسیار با ارزش دوران دفاع مقدس، نقش مردم در کمک به حل مشکلات کشور و عبور از بحران‌ها بود. به جرأت می‌توان گفت مردم مهمترین نقش را در دفاع مقدس داشتند لذا حضرت امام خمینی (ره) با آگاهی کامل از نقش مردم، برخلاف دیگران اعتقاد به مردمی کردن جنگ داشتند و به همین دلیل تا زمانی که جنگ مردمی نبود، ما توفیقاتی نداشتیم. بعد از عزل بنی صدر، حضور نیروهای مردمی آغاز شد و تحولات اساسی در جبهه‌ها به وجود آمد.
تشکیل ستاد کمک‌های مردمی به جبهه‌ها
با شروع جنگ تحمیلی، تشکلی در محل ستاد نماز جمعه‌ها به صورت خودجوش ایجاد شد و شروع به کار کرد. وقتی نیازهای رزمندگان در جبهه اعلام می‌شد، اقشار مختلف مردم، امکانات و اجناس و کمک‌های نقدی و غیر نقدی خود را و آنچه مورد نیاز بود به ستاد مشخص شده تحویل می‌دادند.
اولویت جمع آوری و ارسال کمک‌ها بر اساس نیاز و درخواست یگان‌های رزمی بود. در بعضی مواقع مصالح ساختمانی مورد نیاز بود و در بعضی مواقع وسیله نقلیه. البته ارسال مواد غذایی، پوشاک، مواد شوینده و بهداشتی به عنوان نیاز ثابت همیشه مورد نظر بود. محل ستاد نماز جمعه، امامزاده‌ها و مساجد به عنوان مهمترین مکان جمع آوری و ارسال کمک‌های نقدی و غیر نقدی مردم بودند. پایگاه بسیج به عنوان کانال ارتباط مردم با سپاه، شوراهای اسلامی محله‌ها به عنوان کانال ارتباطی روستاییان با جهاد سازندگی و همچنین ستاد کمک‌های مردمی پشتیبانی آموزش و پرورش از مهمترین مجریان محسوب می‌شدند.
زن‌ها مهمترین نقش را چه از نظر تشویق همسران و فرزندان و تحمل سختی‌ها و چه در جهت جمع آوری کمک‌ها (پخت نان، تهیه لباس مناسب برای رزمندگان) در پشتیبانی از جنگ به عهده داشتند.
کمک‌های مردمی ابعاد مختلف دیگری هم داشت مانند کمک‌های غیر نقدی به صورت کالاهای متنوع مستقیم به جبهه‌های نبرد ارسال می‌شد، ولی کمک‌های نقدی صرف مخارج ضروری جنگ می‌گشت. طلا و جواهر آلات اهدایی تبدیل به پول نقد می‌شد و از آن طریق نیازهای جبهه‌ها تأمین و در بعضی از موارد پول نقد به مسئولان پشتیبانی یگان‌ها داده می‌شد.
بخش مهمی از حمایت‌های مردمی مربوط به زنان بود که در قالب تشکیل گروه‌های مختلف در حسینیه‌ها، مساجد و خانه‌های شخصی در کمک رسانی به جبهه‌ها حضور فعال داشتند و با تهیه و پخت نان و دوخت لباس، بسته بندی آجیل و مواد غذایی، رزمندگان کمک می‌کردند. کمک‌های غیر نقدی شامل مواد خوراکی، پوشاک و لوازم گرمایشی و بهداشتی بخش دیگری از نمونه‌ها حمایت مردم از جبه‌ها بود که در فصل سرما نیاز جبهه‌ها بیشتر به وسایل گرمایشی مانند پتو و چراغ بود و در فصل گرما آبلیمو و شربت آبمیوه مورد تقاضا بود.
تشکیل تعاونی‌های محلی برای کمک به مردم
تشکیل تعاونی‌های محلی برای کمک به مردم یکی دیگر از اقدامات خودجوش مردم بود. در زمان جنگ، عده‌ای برای کمک به مردمی که در شهرها زندگی می‌کردند ولی توان خرید اقلام مصرفی خود را نداشتند اقدام به تشکیل تعاونی‌های در مساجد و محلات کردند. و با جمع‌آوری کمک‌ها و از آن جایی که اجناس بسیار گران شده بود با تخفیف در قیمت‌ها، آنها را در محلاتی که احتیاج داشتند به عنوان تعاونی بین مردم توزیع می‌کردند.
مدیریت دفاع مقدس الگویی برای امروز
مطالعه ابعاد مختلف دفاع مقدس می‌تواند سرمشق و سرلوحه مسئولان امروزی قرار گرفته و در اعتماد به جوانان و ایجاد تحول در امور اداره کشور مؤثر باشد, موضوعی که همواره مورد تاکید رهبر معظم انقلاب قرار داشته و دارد.
شیوه مدیریت در دفاع مقدس را می‌توان نمونه بارز مدیریت جهادی و انقلابی مد نظر مقام معظم رهبری دانست، الگوی مدیریتی که در میدان عمل امتحان خود را پس داده و کار آمدی و راهگشایی آن ثابت شده است، بنابراین واضح است که این نوع مدیریت لازمه موفقیت و عبور از بحران‌ها است، چه در دوران دفاع مقدس که جنگ نظامی بود و چه در شرایط امروز کشور که شاهد جنگ‌های اقتصادی و فرهنگی با تحمیل تحریم‌های همه جانبه هستیم؛ اما سوال اینجاست چرا دولت از مدیریت دوران دفاع مقدس الگوگیری نمی‌کند و راه و روش اداره کشور را از مسیر آزموده شده انتخاب نمی‌کند؟!
نظر شما