به گزارش خبرنگار مهر یکی از انواع فایده گرایی ، فایده گرایی منفی است. بیشتر نظریه های فایده گرایانه با اصل ایجاد بیشترین خیر برای بیشترین تعداد افراد ارتباط برقرار می کنند. فایده گرایی منفی ما را ملزم می کند که از حداقل شر یا خطر جانبداری نماییم یا از شر و خطر حداکثری اجتناب ورزیم. طرفداران این نظریه از این نکته بحث می کنند که این اصل مؤثرترین اصل اخلاقی است چرا که به نظر آنها راههای زیان زدن بیشتر از راههای خیر رساندن هستند و بزرگترین و بیشترین خطرها از بیشترین خیرها قابل فهمترند.
با این همه پاره ای از مدافعان اصل فایده گرایی ( مانند میل) شتاب داشتند اذعان کنند که هدف نهایی فایده گرایی منفی ، جلوگیری از کشتن سریع و دردآور همه انسانها است. فایده گرایی منفی به نظر ضرورت و نیازی در برابر خرابی کل جهان است حتی اگر این نوع فایده گرایی، رنجی کوچک و مشکلی اندک را در این زمینه برطرف سازد. با این همه این نظر و نظریه، مناقشه های بسیاری را به وجود آورده و بسیاری از افراد حاضر نیستند این رویه از فایده گرایی را با این تأویل و تفسیر بپذیرند.
فایده گرایی عمل محور و فایده گرایی قاعده محور نیز دو شکل دیگر فایده گرایی هستند. فایده گرایی عمل محور قائل به این نکته است که ما در ابتدا باید به نتایج اعمال عطف توجه نشان دهیم و از این توجه انتخابی را صورت دهیم که بیشترین میزان شادی را برای بیشترین تعداد افراد به همراه دارد. فایده گرایی قاعده محور اما بیان می کند که ما باید به نتایج قاعده ای که اعمال بدان معطوفند عطف توجه نشان دهیم. یعنی ببنیم یک قاعده تا چه اندازه شادی برای بیشترین تعداد افراد به وجود می آورد.
برای نشان دادن این نکته به مثال ذیل توجه کنیم: یک جراح پنج بیمار دارد: یکی به کبد نیاز دارد و دیگری به لوزالعده، سومی به قلب و دو بیمار دیگر به کلیه. بیماری دیگر به بیمارستان می آید . آیا پزشک مجاز است این بیمار را بکشد تا اعضای بدنش را به این پنج بیمار بدهد؟ اگر این کار را انجام دهد مسلماً حق این بیمار ششم را نادیده گرفته و نقض کرده است. در این مورد به نظر فایده گرایان در برابر دو گزینه قرار دارند یا اینکه بیمار ششم کشته شود تا 5 بیمار دیگر زنده بمانند یا این کار صورت نگیرد و بنابراین پنج بیمار اول تلف شوند. به نظر می رسد نسخه اصلی فایده گرایی حکم به کشتن این بیمار ششم می دهد اما آیا ما مجاز به انجام چنین کاری هستیم؟
یک فایده گرای قاعده محور اما به قاعده ، به جای عمل، عطف توجه نشان می دهد. فایده گرای قاعده محور می تواند در این مورد خاص بگوید " هرگاه یک بیمار می تواند جان پنج بیمار دیگر را نجات دهد برای تحقق این عمل می توان جان بیمار ششم را گرفت تا پنج بیمار دیگر سالم بمانند" با این همه آشکار است که اگر این قاعده همه گیر شود تبعات اجتماعی بسیار زیانباری را به همراه خواهد داشت. به طور مثال باعث می شود دیگر کسی با اطمینان نتواند به بیمارستان رود و همیشه مضطرب و نگران باشد که به خاطر بیمارانی دیگر جانش را بستانند. بدین جهت فایده گرایی قاعده محور ممکن است به این قاعده برسد که " جان انسانی را برای سلامت انسانهایی دیگر نمی توان گرفت" یعنی اگر پزشکی جان بیماری را برای بیمارانی دیگر بگیرد عملی اشتباه را صورت داده است.
Iفادیده گرایی قاعده محور هم مورد انتقاد قرار گرفته است. یکی از این انتقادات البته این است که اگر قواعد کلی و عمومی که این نوع از فایده گرایی تجویز می کند مورد تبعیت قرار گیرند در شرایطی خاص میزان شادی کاهش می یابد. اینکه هرگز کسی را نکشید به نظر یک قاعده درست است اما این قاعده ممکن است شیوه مواجهه ما را با قاتلان و متجاوزان دشوار سازد. بدین جهت این گروه از فایده گرایان استثناهایی را برای قاعده خود معرفی می کنند که بر طبق آن اگر شکستن این قاعده شادی و خوشبختی بیشتری را به همراه دارد شکستن آن ایرادی ندارد. منتقدان اما نسبت به این مشی فایده گرایان قاعده محور نیز واکنش نشان داده اند و گفته اند این عمل باعث می شود که قاعده ای وجود نداشته باشد. به صورت کلی این قواعد باید به عنوان قواعد موقتی قلمداد شوند که این قواعد هم باید در شرایطی پی گیری شوند که زمان لازم است که نتایج آنها برآورد شوند. اگر همه نتایج بتوانند با صراحت و بدون شک و تردید محاسبه شوند و ثابت شود که قاعده کلی هم شادی و خوشبختی را کاهش می دهد آنگاه در این شرایط خاص قاعده کلی می تواند نادیده گرفته شود.
فایده گرایی اولویتی از انواع دیگر فایده گرایی اخلاقی است. فایده گرایی اولویتی نوعی خاص از فایده گرایی است که از تحقق خیر بر طبق اولویتهای هر فرد و علایق وی دفاع می کند. این رویکرد به فایده گرایی همانند دیگر نظریه های آن مدعی است که کار درست برای انجام دادن آن کاری است که نتایج بهتر و بیشتری را به همراه دارد. بر طبق این نظریه هنگامی که ما از نظریه فایده گرایی اولویتی استفاده کنیم به دام لذت گرایی نمی افتیم و همیشه خیرهایی در زندگی انسان وجود دارند که هرچند واجد و حامل لذت صرف نیستند اما بسی برای ما دلخواه و دلچسب و جذاب به حساب می آیند.
نظر شما