مطالعات مربوط به پس از پيروزي انقلاب اسلامي از اهميت بيشتري برخوردارند

* برخي به اين لحاظ  كه معتقدند انقلاب ايران انقلاب ارزشها است چنين مي انديشند كه اين انقلاب را نمي توان با تئوريهايي كه قبلا در مورد انقلابهاي ديگر استفاده شده ، تعريف كرد.  آيا به نظر شما اين اعتقاد درست است يا انقلاب ايران با ساير انقلابها داراي وجوه مشتركي است كه مي توان در بعضي از وجوه از تئوريهاي رايج در تعريف آن استفاده كرد؟
- اصولا در خصوص انقلاب اسلامي دو رويكرد مطالعاتي متضاد وجود دارد . برخي براين نظر هستند كه انقلاب اسلامي ايران انقلابي است كه ازهمه جهات كاملا با انقلابهاي ديگرمتمايز است و لذا به هيچ وجه آن را نمي توان با انقلابهاي ديگر شبيه ساخت و از مدل و تئوريهاي آن انقلابها براي تحليل اين انقلاب بهره گرفت . البته اين افراد براي ديدگاه خودشان دلايل متفاوتي از جمله غيرقابل پيش بيني بودن انقلاب اسلامي دارند. نقطه مقابل اين ديدگاه ديدگاهي است كه مي گويدانقلاب اسلامي و جامعه ايران از لحاظ ماهيت بدون تفاوت است و هيچ گونه تفاوتي ميان جامعه ايران و ديگر جوامع از جهت تطبيق تئوريهاي تحول و انقلاب وجود ندارد و همان تئوريها بر جامعه ما و انقلاب اسلامي حاكم است. اما آن چيزي كه درست به نظر مي رسد ديدگاه سوم است. يعني ، انقلاب اسلامي از دو جز تشكيل شده است. يك جزء مفهوم انقلاب و ديگري مفهوم اسلامي است. انقلاب اسلامي از آن جهت كه انقلاب است ، محكوم  به تئوريهاي انقلاب است. اما از آن جهت كه اسلامي است از تئوريهاي غير ديني و سكولاري كه بر علوم

اجتماعي و سياست حاكم است، متمايزمي شود . من  معتقدم كه خيلي از تئوريهاي مطرح در باب انقلاب را مي توان با انقلاب اسلامي تطبيق داد. منتهي بايد آن جهات تمايز جامعه ايران را كه يك وجه اسلامي در درون خود داراست و خصوصا با توجه به اينكه ما در انقلابها  با سه مولفه عمده مردم ، مكتب و رهبري روبرو هستيم، در نظر گرفت. چون به هر حال مكتب در اين انقلاب از ديگر جوامع متمايز است و همچنين رهبري نيز به همان دليل متفاوت است و مردم نيز مردمي مذهبي هستند. لذا با اين شرايط مي توان انقلاب اسلامي را هم به طور نسبي با تئوريهاي انقلاب تحليل كرد.

* با توجه به صحبتهاي شما آيا مطالعاتي در زمينه انقلاب اسلامي و مخصوصا در بخشي كه بحث اسلامي شدن در انقلاب مطرح است انجام شده است؟
- اساس وقوع انقلاب اسلامي موجب شد كه رهيافت جديدي در مطالعات انقلاب و در ميان نظريه پردازان انقلاب ايجاد شود . چون تا قبل از وقوع انقلاب ما چند رهيافت مطرح در مطالعه انقلاب داشتيم كه از جمله اين رهيافتها رهيافت روان شناختي و جامعه شناختي و سياسي و اقتصادي بوده است . اما رهيافت فرهنگي  نه اينكه اساسا مطرح نبوده باشد ، اما چندان پررنگ نبوده است. يعني وضع اين رهيافت به صورتي نبود كه بتواند تحت اين عنوان مطرح شود و انقلاب را از رويكرد فرهنگي مورد تحليل قراردهد.  وقوع انقلاب اسلامي به عنوان انقلابي كه بيش ازهمه انقلاب هاي ديگرفرهنگي بود و بر روي انگيزه ها و مباني فرهنگي و اعتقادي و ديني تاكيد داشت ، موجب شد كه بتدريج برخي از صاحب نظران و نظريه پردازان انقلاب وارد اين رهيافت شوند و امروزه مي توان گفت كه يكي از رهيافت هاي وقوع انقلاب چه در ميان نظريه پردازان داخلي و چه نظريه پردازان خارجي ، رهيافت فرهنگي است. اما اين رهيافت باز هم جاي بحث دارد . چون مطالعاتي كه در مورد انقلاب اسلامي صورت پذيرفته است ، فقط تا زمان وقوع محدود بوده است . اما پس از پيروزي انقلاب و تاكنون با توجه به تحولاتي كه جامعه ما تحت عنوان يك جامعه انقلابي با آن درگير بوده است ، كمتر مطالعه اي صورت گرفته است.

*آيا وضعيتي كه امروزه در دانشگاه هاي ما چه از لحاظ تدريس موضوع انقلاب اسلامي و چه از لحاظ تحقيقات جريان دارد داراي سمت و سوي مثبتي است يا اينكه نياز به تحول اساسي در اين خصوص وجود دارد؟

-امروزه در محيط هاي دانشگاهي ما در دو سطح بحث انقلاب مورد تدريس قرار مي گيرد يكي در سطح عمومي و تحت عنوان" ريشه هاي انقلاب اسلامي" كه همه دانشجويان آن را مي گذرانند و ديگري در سطح تخصصي كه بيشتر مربوط به دانشجويان علوم سياسي است. البته و قاعدتا سطح عمومي در اين بحث بيشتر مورد توجه ما است. به دليل ضعف مطالعاتي كه در خصوص انقلاب اسلامي پس از پيروزي وجود دارد ، به نظر من در اين خصوص خلايي به چشم مي خورد چون اگر قبل و بعد از پيروزي را بخواهيم از جهت اهميت با هم مقايسه كنيم ، گرچه هر دو مقطع مهم است ، اما به دو دليل بنده معتقدم كه بعد از انقلاب مطالعه انقلاب اهميت بيشتري نسبت به قبل ازآن دارد. دليل اول اين است كه منابع و كارهاي كمتري در خصوص مطالعات انقلاب پس از پيروزي و تحولاتي كه از لحاظ جريان شناختي و تاريخي و تئوريهاي انقلاب از چشم دور مانده است صورت گرفته است . دليل دوم هم ابهامات و شبهاتي است كه در اين خصوص مطرح است . چون در مورد قبل از انقلاب در ميان اذهان مردم و حتي نخبگان شبهات و سوالات كمتري در خصوص علل وقوع انقلاب  و شرايط وقوع انقلاب وجود داشت . در حالي كه در مورد تحولات پس از پيروزي انقلاب در ابعاد مختلف  هم در ميان توده مردم و هم نخبگان سوالات متعددي  در ابعاد مختلف وجود دارد كه اين سوالات بي پاسخ مانده اند. بنابراين، اين دو دليل اهميت مطالعات پس از پيروزي انقلاب را بيشتر نشان مي دهد كه البته متاسفانه در اين خصوص هنوز كمتر كار شده است.

* اساسا چه رويكردهايي در مطالعات انقلاب اسلامي وجود دارد؟

- اصولا مطالعات انقلاب به صورت عام و انقلاب اسلامي به صورت خاص در چند رويكرد  و رهيافت مطالعاتي انجام مي شود. برخي از رهيافتهاي مطالعاتي ، رهيافتهاي روان شناختي هستند. يعني ، رهيافتهايي هستند كه علل وقوع انقلاب را در واكنشهاي رواني جامعه نسبت به كنشهايي كه رخ داده است مي بينند. يعني ، بيشتر از اين كه عامل وقوع انقلاب  را واقعيات بيروني بدانند آن را ناشي از ذهنيت هاي جامعه مي دانند. در تئوريهاي روان شناختي نيز دو تئوري بيش از ساير تئوريهاي مطرح است . اولين تئوري ، تئوري افزايش توقع است و تئوري دوم ، تئوري محروميت نسبي است. كساني كه تئوري افزايش توقع را مطرح مي كنند ، معتقد هستند كه در يك جامعه مردم زماني انقلاب خواهند كرد كه از جهت رواني مستعد انقلاب باشند . "توكويل" جمله اي را در كتاب انقلاب فرانسه و رژيم پيش از آن مطرح مي كند كه تجربيات  تاريخي نشان مي دهد مردم زماني انقلاب نمي كنند  كه وضع آنها بدتر شده باشد ، بلكه مردم زماني انقلا ب مي كنند كه در يك رژيم بد احساس كنند كه بديها كمتر شده است و فضاي اختناقي كه وجود داشته كمي كاهش يافته است . بنابراين، در اين زمان است كه توقعات جديدي در مردم شكل مي گيرد و حكومت به دليل اين توقعات جديد  زير سوال مي رود . بنابراين تئوريهاي ناظر بر افزايش توقع عمدتا سه عامل آگاهي ، توقع و نارضايتي را به هم پيوند مي دهند. يعني، در يك جامعه هر چقدر سطح آگاهي افزايش پيدا كند سطح توقع هم افزايش  پيدا مي كند و همچنين هر چقدر سطح توقع افزايش پيدا كند به همان ميزان ضريب نارضايتي افزايش پيدا مي كند. بنابراين ، اگر در جامعه رويكرد به سمت افزايش توقع باشد ، به گفته "توكويل" بدترين حالت  و اشتباه براي  حاكم ستمگر زماني  است كه به اشتباهات خود به صورتي علني اعتراف كند. بنابراين تحليل بزرگترين اشتباه شاه در سال 57 اين بود كه گفت "من اشتباه كردم" چون زماني كه اين حرف را زد، داغ ها تازه تر شد و آن توقعات خفته را بيدار كرد. يعني ،  كساني از مردم كه حق را به او مي دادند ، ديدند كه خود شاه نيز به اشتباهات خود اعتراف مي كند. البته اين موضوع فقط در بعد سياسي نيست بلكه در ابعاد ديگر و ازجمله اقتصادي نيز وضع همينگونه است. يعني ، در بعد اقتصادي نيز اگر در جامعه اي مردم در محروميت زيادي باشند از زماني كه در وضعيت نسبي قرار دارند ، كمتر احساس نارضايتي مي كنند. اين تئوري  بعدها تكميل شد. در يك جامعه  مردم داراي يك سطح امكانات و يك سطح انتظارات هستند . معمولا و به صورتي طبيعي مردم هميشه سطح انتظاراتشان از سطح امكانات بيشتر است. بنابراين، اگر فاصله اي را كه ميان اين دو سطح است طبيعي بدانند اتفاق خاصي روي نمي دهد و اساسا اين سطح بالاي انتظارات باعث رشد و پويايي جامعه مي شود . در يك جامعه زماني نارضايتي ايجاد مي شود و زماني اين نارضايتي به بحران و انقلاب منجر مي شود كه فاصله اي كه ميان انتظارات با امكانات در جامعه وجود دارد بسيار زياد باشد و اين موضوع نيز در چهار حالت امكان وقوع پيدا كند. اولين حالت اين است كه سطح امكانات جامعه يكباره كاهش پيدا كند چون وقتي فاصله امكانات با انتظارات به اين ترتيب افزايش يابد، موجب نارضايتي مردم و بحران مي شود. در حالت دوم سطح امكانات داراي روندي عادي است ، اما سطح انتظارات به يكباره افزايش يابد. حالت سوم كه بدترين شكل نيز مي باشد در صورتي بوجود مي آيد كه هم امكانات كاهش پيدا كند و هم انتظارات افزايش پيدا كند و اين حالتي است كه در صورت وقوع آن نتيجه اي  جز ايجاد انقلاب محتمل  نخواهد بود.