به گزارش خبرگزاری مهر، با توجه به برگزاری پانزدهمین اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در تهران که در هفته آتی انجام خواهد شد، بررسی مهم ترین مباحث بنیادین مربوط به این جنبش و برخی از کلیات مربوط به آن ضروری به نظر می رسد. آنچه در پی می آید اطلاعات مختصری در این باب به دست خواهد داد:
اندیشه عدم تعهد:
اصطلاح "عدم تعهد" نخستین بار توسط جواهر لعل نهرو، نخست وزیر هند طی نطقی در 28 آوریل 1954 در کلمبو بیان گردید و پس از آن باتلاش رهبران آسیایی - آفریقایی و بنیانگذاران جنبش عدم تعهد این جنبش شکل گرفت. در حقیقت همه اعضای جنبیش عدم تعهد، غیر متعهد نبودند و اغلب درک متفاوتی نسبت به جنبش داشتند اما یافتن یک ایدئولوژی مشترک که بتواند ابزاری برای ارائه اتحاد ظاهری برای اعضای اصلی جنبش باشد که در صدد یافتن یک نقش اصلی آن بودند کار آسانی نبود.
اغلب اعضای این مجموعه تمایل چندانی به اصول فلسفی نشان نمی دادند و تنها در زمینه های سیاسی و اقتصادی خاص فعالیت داشتند. از این رو اتحاد آنها یک اتحاد مشترک نبود بلکه یک هویت مشترک و جدید به حساب می آمد؛ لذا مفهوم عدم تعهد با بی طرفی که در حقوق بین الملل کلاسیک تعریف شده، تفاوت دارد. غرض از مفهوم بی طرفی متداول در جنبش عدم تعهد، عدم مشارکت در اختلافات و منازعات دولت های بزرگ بود که در اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60 میلادی هر زمان احتمال بروز آن وجود داشت.
بنیانگذاران جنبش عدم تعهد و اولین گردهمایی آن:
امروز از تیتو، جواهر لعل نهرو، جمال عبدالناصر، سوکارنو و قوام نکرومه، رهبران یوگسلاوی سابق، هند، مصر، اندونزی وغنا به عنوان بنیانگذاران جنبش عدم تعهد نام برده می شود که هر یک در زمان خود به دلایلی نقشی مهم در پیدایش این جنبش بر عهده داشته اند؛ مارشال تیتو که در دوران جنگ جهانی دوم و پس از جنگ رهبری یوگسلاوی را به عهده داشت، پس از تثبیت قدرت خود علیرغم آنکه در آغاز در زمره گروه شرق بود، سیاست تک روی در برابر بلوک شرق را در پیش گرفت و با این اقدام خود مورد انتقاد و حملات تبلیغاتی آنها قرار گرفت.
وی که به دلیل اعتقادات ایدئولوژیک خویش نمی توانست به گروه غرب بپیوندد، تلاش کرد در چنین وضعیتی برای حفظ خود راه سومی را برگزیند. مراودات او با رهبران آسیایی و آفریقایی از جمله نهرو و جمال عبدالناصر وی را بر آن داشت تا پیشنهاد میزبانی نخستین گردهمایی سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در بلگراد را مطرح نماید. بدین ترتیب با تلاش وی و دیگر بینانگذاران جنبش عدم تعهد، نخستین اجلاس رهبران این جنبش در دسامبر 1961 با حضور رهبران 25 کشور در بلگراد پایتخت یوگسلاوی برگزار شد.
اجلاس های سران جنبش عدم تعهد:
- اجلاس اول ( یوگسلاوی)
نخستین اجلاس سران کشورهای غیر متعهد در اول سپتامبر 1961 در بلگراد تشیکل شد؛ بنابر شرایطی که برای شناخت کشورهای غیر متعهد تعیین شده بود از 25 کشور برای شرکت درکنفرانس دعوت به عمل آمد؛ جو بین المللی آن زمان - دوره جنگ سرد و تشدید تشنجات بین المللی - بیم برخورد بلوک ها و آغاز جنگ جهانی سوم را به وجود آورده و لذا تاکید کنفرانس بیشتر بر حفظ صلح و امنیت جهانی و رفع اختلافات از طریق صلح و همکاری بین المللی بود. اکثریت شرکت کنندگان را نیز کشورهای تازه استقلال یافته با خاطرات تلخ از استعمار غرب تشکیل می دادند، به همین دلیل نسبت به غرب بد بین بوده وبیشتر به شرق تمایل داشتند.
- اجلاس دوم ( مصر)
دومین اجلاس سران کشورهای غیر متعهد از 5 تا 10 اکتبر 1964 در قاهره پایتخت مصر تشکیل شد. دراین کنفرانس سران 47 کشور شرکت کرده بودند، اغلب اعضای جدید را کشورهای تازه استقلال یافته تشکیل می دادند. هدف اصلی کنفرانس بررسی بحران های جهانی و چگونگی یافتن راهی جهت تامین و استقرار صلح بود.
- اجلاس سوم( زامبیا)
با آنکه قرار بود کنفرانس سران عدم تعهد هر سه سال یکبار تشکیل شود اما به علت اوضاع و احوال جهان، سومین کنفرانس سران شش سال بعد از اجلاس دوم یعنی در سال 1970( از هشتم تا دهم سپتامبر) در لوزاکا، پایتخت زامبیا با شرکت 53 کشور عضو تشکیل شد. این کنفرانس ضمن پرداختن به مسائل مربوط به حفظ صلح و امنیت بین المللی بر ضرورت استقلال کلیه ملل به خصوص مستعمرات پرتقال در جنوب آفریقا تاکید کرد. در زمینه مسائل اقتصادی از افزایش شکاف میان کشورهای غنی و فقیر اظهار تاسف شد و تنزل سهم کشورهای در حال توسعه در زمینه صادرات طی دهه های 50 و 60 میلادی مورد توجه قرار گرفت.
- اجلاس چهارم ( الجزایر)
چهارمین اجلاس سران کشورهای غیر متعهد از 5 تا 9 سپتامبر 1973 در الجزیره تشکیل شد. شرکت کنندگان در این کنفرانس 75کشور بودند و مصوبات آن در زمینه مسائل سیاسی از جمله تبعیض نژاد در آفریقای جنوبی، رودزیا، کامبوج، کره، حقوق دریاها و مواد مخدر بود. در زمینه مسائل اقتصادی به موضوعاتی چون روابط کشورهای پیشرفته و درحال توسعه، انتقال تکنولوژی و سیستم بین المللی مالی و پولی توجه داشت.
- اجلاس پنجم ( سریلانکا)
پنجمین کنفرانس سران کشورهای غیر متعهد در کلمبو پایتخت سریلانکا از تاریخ 16 تا 19 اوت 1976 برگزار شد. 86 کشور به عنوان عضو ، 9 کشور و 12 سازمان بین المللی به عنوان ناظر و 7 کشور به عنوان میهمان در این کنفرانس شرکت داشتند. اختلاف نظرهایی که از قبل در جنبش عدم تعهد موجود بود از این کنفرانس شکل روشن تری به خود گرفت و به طور کلی کشورهای شرکت کننده به دو گروه تندرو یا مترقی و میانه رو یا معتدل تقسیم شدند، اگر چه تعداد کشورهای میانه رو که بیشتر طرفدار غرب بودند زیادتر بود ولی فعالیت سازمان یافته گروه های تندرو تاثیر زیادی بر مصوبات کنفرانس گذاشت، با این همه تصمیمات کنفرانس کلمبو را می توان نسبتا معتدل و به درو از تندروی دانست. در این اجلاس بر سر تصاحب کرسی های دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد که تعداد آن از 17 عضو افزایش یافته بود رقابت شدیدی درگرفت.
- اجلاس ششم ( کوبا)
ششمین کنفرانس سران کشورهای غیر متعهد در روزهای سوم تا هفتم اکتبر 1979( چند ماه پس پیروزی انقلاب اسلامی ) در هاوانا پایتخت کوبا برگزار شد. در این کنفرانس مراحل نهایی عضویت جمهوری اسلامی ایران در جنبش پایان یافت و جمهوری اسلامی ایران به طور رسمی به عضویت جنبش عدم تعهد در آمد. در جریان این کنفرانس مسائل مهمی چون اوضاع خاورمیانه، پیشنهاد اخراج مصر ازجنبش ( به خاطر امضای قرار داد صلح کمپ دیوید با رژیم صهیونیستی)، عضویت کامبوج و اوضاع اقتصادی بین المللی مورد بحث قرار گرفت.
در هاوانا دو دستگی میان اعضای جنبیش عدم تعهد کاملا مشخص بود. عده ای کوبا را متهم می کردند که در ریاست کنفرانس بی طرفی را مراعات نکرده است. از این رو وقتی پیشنهاد پشتیبانی از خواسته های جمهوری اسلامی ایران علیه آمریکا مطرح شد تعدادی از کشورها تاکید کردند که باید تجاوزات آمریکا به ایران و دخالت نظامی شوروی در افغانستان هر دو با هم در جلسات جنبیش مطرح و بررسی شود.
بندهای 139، 140 و 141 بیانیه پایانی ششمین اجلاس سران عدم تعهد به طور کامل به ایران اختصاص یافت و در آن ها نسبت به پیروزی تاریخی مردم ایران در سرنگون کردن رژیم پیشین و ایجاد امیدواری برای تمام مردم جهان در به دست آوردن آزادی و تحکیم استقلال خود، ابراز مسرت شد؛ در بیانیه پایانی اجلاس هاوانا از قطع روابط ایران با رژیم صهیونیستی و آفریقای جنوبی، همچنین خروج ایران از پیمان سنتو استقبال به عمل آمد. دراجلاس هاوانا همچنین پیشنهاد عراق برای میزبانی اجلاس هفتم سران بعد از کوبا مورد تصویب قرار گرفت.
- تغییر محل اجلاس هفتم از بغداد به دهلی نو
یک سال ونیم پس از شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، وزارت خارجه در ماه مارس 1982 با ارسال یادداشتی به سفارس کوبا(رئیس جنبیش عدم تعهد) ضمن اعلام مخالفت خود با برگزاری اجلاس هفتم سران عدم تعهد در بغداد خواستار تغییر محل برگزاری اجلاس شد. متعاقب با این درخواست هیئت جمهوری اسلامی ایران در اجلاس وزرای خارجه جنبش عدم تعهد در هاوانا این موضوع را به طور جدی مطرح و تهدید کرد در صورت برگزاری اجلاس در بغداد، جمهوری اسلامی ایران اجلاس را تحریم کرده و ریاست جنبش را به رسمیت نخواهد شناخت.
در کمیته سیاسی اجلاس وزرای عدم تعهد بحث زیادی در خصوص این مسئله صورت گرفت و در نهایت به دلیل حمایت برخی کشورها از جمله یوگسلاوی از عراق، اعلام شد نظر به اینکه تصمیم برگزاری اجلاس در بغداد توسط سران کشورهای غیر متعهد اتخاذ شده، تغییر آن خارج از حیطه اختیارات وزرای خارجه است لذا نظر نهایی بر این قرار گرفت که تلاش شود هر چه زودتر جنگ دو کشور ایران و عراق خاتمه یابد؛ در بیانیه نهایی اجلاس وزرا نیز اشاراتی مبنی بر تایید تصمیم اجلاس ششم سران در خصوص تعیین بغداد به عنوان محل برگزاری اجلاس هفتم وجود داشت.
به هر حال جمهوری اسلامی ایران به فعالیت خود در این زمینه ادامه داد و با ارسال یادداشتی برای کلیه سفارت خانه های کشورهای عضو عدم تعهد در تهران نظر مخالف خود را با برگزاری کنفرانس سران در بغداد منعکس کرد. همزمان هیئت هایی از طرف وزارت امور خارجه به منظور ابلاغ پیام ریاست جمهوری به کشورهای مختلف اعزام شدند.
متقابلا عراق نیز برای حفظ ریاست جنبش بسیار فعال عمل می کرد و به منظور تهیه مقدمات برگزاری اجلاس سران در بغداد اقدام به احداث ساختمان و مجموعه ای با هزینه بالغ بر یک میلیارد دلار کرده بود؛ این کشور حتی پیش نویس بیانیه پایانی اجلاس را به سه زبان تهیه و پرچم کشورهای عضو جنبش را در بغداد به اهتزاز در آورده بود اما با ورود نیروهای ایران به خاک عراق در عملیات رمضان ( ژوئیه 1982) و متعاقب آن حمله هوایی جنگنده های ایران به بغداد وضعیت جدیدی به وجود آمد.
با توجه به نزدیک بودن زمان برگزاری اجلاس ( سپتامبر 1982)، فیدل کاسترو رهبر کوبا در ماه اوت پیشنهاد تشکیل اجلاس وزرای جنبیش عدم تعهد و تعیین محل دیگری برای برگزاری هفتمین اجلاس سران را مطرح کرد.
با توجه به حوادث مذکور و پیگیری های ایران، موضوع تغییر محل اجلاس سران از بغداد به مکانی دیگر به صورت جدی مورد توجه کشورهای عدم تعهد قرار گرفت و طرف هایی که معتقد بودند کنفرانس وزرای خارجه نمی تواند تصمیمات سران را نقض کند در اجلاس وزرای خارجه عدم تعهد در اکتبر 1982 در نیویورک با اجماع موافقت خود را با تغییر محل کنفرانس از بغداد به دهلی نو اعلام کردند.
- اجلاس هفتم(هند)
هفتمین اجلاس سران عدم تعهد در ماه مارس 1983 در دهلی نو، با حضور 99 کشور و به ریاست خانم ایندیرا گاندی برگزار شد. با توجه به اختلاف نظرهایی که در اجلاس هاوانا میان اعضا شکل گرفته و موجودیت جنبیش را به چالش کشیده بود، وظیفه خانم گاندی برای بازگرداند اعتماد کشورهای عضو و خروج از حالتی که بعضی آن را انحراف جنبش به چپ و وابستگی به بلوک شرق تعبیر کرده بودند، دشوار تر شده بود.
اجلاس هفتم نیز در شرایطی برگزار شد که آثار بحران اقتصادی در جهان به ویژه کشورهای کمتر توسعه یافته که اغلب عضو جنبش بودند به مراحل بی سابقه ای رسیده بود؛ نهایتا بیانیه نهایی این اجلاس شامل دو بخش اقتصادی و سیاسی شد و در قسمت سیاسی آن ضمن تشریح نقش عدم تعهد در دستیابی به صلح و امنیت، خلع سلاح و همزیستی مسالمت آمیز به مسائلی چون اوضاع جنوب آفریقا، فلسطین، لبنان، خاورمیانه، کامبوج، افغانستان، کره و جنگ ایران و عراق پرداخته شد. تصمیم گیری در مورد محل برگزاری اجلاس بعدی نیز به اجلاس وزرای خارجه در لواندا در سال 1985 موکول شد و در اجلاس لواندا موافقت شد که هشتمین اجلاس سران در حراره برگزار گردد.
- اجلاس هشتم ( زیمبابوه)
هشتمین اجلاس سران عدم تعهد در تاریخ اول تا ششم سپتامبر 1986 در حراره پایتخت زیمبابوه برگزار شد. طبق روال معمول دوره های قبل، پس از جلسات مقدماتی کارشناسان سیاسی و اقتصادی، کنفرانس وزرای خارجه جنبش در روزهای 28 و 29 اوت برگزار شد.
اجلاس هشتم مصادف بود با بیست و پنجمین سال تاسیس جنبش عدم تعهد و از مهمترین موضوعاتی که در این اجلاس مطرح شد و در بیانیه نهایی آن نیز مورد اشاره قرار گرفت، خلع سلاح و امنیت جهانی، استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای، مسئله فلسطین، لبنان و وضعیت خاورمیانه، جنگ ایران و عراق، مسائل قبرس، تجاوز آمریکا علیه لیبی، مسائل جنوب آفریقا، حقوق ملت ها جهت حفظ فرهنگ و آثار ملی خود و بدهی های خارجی و علوم وتکنولوژی بود.
یکی از بحث انگیز ترین موضوعات مطرح شده در این اجلاس مسئله جنگ ایران وعراق بود که هیئت جمهوری اسلامی ایران در آن نشست با موفقیت توانست از تصویب بیانه ای که به ابتکار کشورهای عرب حامی عراق تنظیم شده و خواستار توقف بدون قید و شرط جنگ بود جلوگیری کند. در آن زمان هنوز بخشی از خاک ایران در تصرف عراق قرار داشت.
- اجلاس نهم ( یوگسلاوی )
اجلاس نهم سران عدم تعهد با حضور 109 کشور از چهارم تا هفتم سپتامبر 1989 در بلگراد برگزار شد. این دومین بار بود که ریاست جنبیش عدم تعهد به یوگسلاوی می رسید. برگزاری اجلاس با تحولات عمده در نظام دو قطبی و از میان رفتن جنگ سرد مصادف شده بود و با توجه به وضعیت جدید، اعضای جنبیش در خصوص نحوه اداره و ادامه کار آن دچار اختلافاتی شده بودند.
درهمین چارچوب عده ای با استناد به اینکه قطب بندی های دوران جنگ سرد از میان رفته و جنبش فلسفه وجودی خود را از دست داده و پیشنهاد تغییر نام یا ادغام آن باگروه 77 را مطرح می کردند در حالی که جمع کثیری از اعضا، ضمن تایید ایجاد تغییرات در صحنه بین المللی معتقد بودند جنبش هنوز برای تحقق اهداف خود راه درازی در پیش دارد.
به هر صورت یوگسلاوی به عنوان رئیس اجلاس نهم در تلاش جهت ایجاد تحول درنگرش جنبش عدمتعهد برخی از موضوعات اساسی در اسناد سیاسی از جمله مباحث مربوط به استعمارزدایی و برقراری نظام نوین اطلاعات و ارتباطات را از دستور کار حذف کرد که با تلاش کشورهای چپ از جمله کوبا مجددا به آن اضافه شد؛ در هر حال در جریان برگزاری اجلاس نهم از سوی طرفداران دو ایده فوق بحث های زیادی صورت گرفت اما در نهایت کشورهای عضو تصمیم گرفتند ضمن پایبندی به اصول جنبش، به فعالیت های دسته جمعی خود ادامه داده و در گسترش همکاری با کشورهای توسعه یافته تلاش نمایند.
- اجلاس دهم ( اندونزی )
اجلاس دهم سران جنبیش عدم تعهد از تاریخ 28 اوت 1992 در جاکارتا پایتخت اندونزی آغاز به کار کرد. مهمترین بحث در اجلاس مذکور موضوع تغییر نظام حاکم بر روابط بین الملل و چگونگی برخورد جنبش با آن بود. کشورهای مختلف طی جلسات متعدد نظرات خود در قبال وضعیت جدید جهانی را مطرح کردند. نتیجه این گفتگوها حاکی از آن بود که جنبش عدم تعهد نه تنها موفق به حفظ هویت خویش گردیده بلکه با گذر از این دوره بحرانی، آماده رویارویی با چالش های جدید در جهان شده است.
از این نظر اجلاس دهم را می توان یک مقطع مهم در تاریخ جنبش عدم تعهد به حساب آورد چرا که جنبش به دلیل اجماع نظر میان کشورهای عضو در خصوص ضرورت تداوم حیات خود و ارتقای نقش آن در تحولات بین المللی هویت وجودی خود را در دوران پس از جنگ سرد بازیافت؛ مهمترین مسائل منطقه ای و اقتصادی مطرح در این اجلاس عبارت بودند از مسائل مربوط به آسیای جنوب شرقی، افغانستان، درگیری اعراب و اسرائیل، لبنان، بوسنی، آفریقای جنوبی، قاچاق مواد مخدر، تروریسم، استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای، همکاری بین المللی اقتصادی برای توسعه و محیط زیست.
- اجلاس یازدهم ( کلمبیا)
یازدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهداز تاریخ 18 تا 20 اکتبر 1995 در شهر کارتاهنا در کلمبیا برگزار شد؛ این اجلاس در پایان کار خود علاوه بر بیانیه پایانی یک بیانیه جداگانه در خصوص انکتاد و یونیدو صادر کرد. در طول اجلاس مسائل متعددی مورد بررسی قرار گرفت که اهم آنها عبارتند از تحدید ساختار سازمان ملل، خاتمه دوران جنگ سرد و مشکلات اقتصادی و اجتماعی موجود در جهان سوم، خلع سلاح و امنیت بین المللی، همکاری بین المللی برای توسعه، ضرورت برخورد مناسب جنبش با تحولات بین المللی، همکاری های اقتصادی و تروریسم.
- اجلاس دوازدهم ( آفریقای جنوبی )
دوازدهمین اجلاس سران عدم تعهد از تاریخ 29 اوت تا 3 سپتامبر 1998 در شهر دوربان آفریقای جنوبی و با حضور نمایندگان 114 کشور به ریاست نلسون ماندلا برگزار شد. مهمترین موضوعاتی که در این اجلاس مورد بررسی قرارگرفت و در بیانیه نهایی آن نیز گنجانده شد عبارت بودند از نقش جنبیش عدم تعهد در گفت گوی تمدن ها، تجدید ساختار سازمان ملل، وضعیت مالی سازمان ملل، تروریسم، بدهی های خارجی، محیط زیست و توسعه، علوم و تکنولوژی همکاریهای جنوب- جنوب، کشورهای کمتر توسعه یافته، نژاد پرستی، تبعیض نژادی و مواد مخدر.
- اجلاس سیزدهم ( مالزی )
بر اساس تصمیم اجلاس دوازدهم سران در دوریان، بنگلادش بعنوان میزبان بعدی اجلاس سران تعیین گردید و قرار بود اجلاس وزرای خارجه عدم تعهد در ژانویه و اجلاس سران در سیزدهمین اجلاس وزرای خارجه عدم تعهد در دوربان آفریقای جنوبی، کشور مالزی به عنوان میزبان اجلاس سیزدهم سران تعیین و اجلاس مذکور از 20 تا 25 فوریه 2003 در کوالالامپور پایتخت مالزی برگزار گردید.
این اجلاس نخستین اجلاس سران عدم تعهد پس از حوادث تروریستی 11 سپتامبر در نیویورک بود و لذا تروریسم به یکی مباحث عمده اجلاس سیزدهم تبدیل شد از سوی دیگر اجلاس کوالالامپور کمتر از یک ماه قبل از حمله آمریکا به عراق و در بحبوحه مباحث شورای امنیت سازمان ملل در خصوص عراق برگزار شد به طور طبیعی مسئله عراق از اصلی ترین موضوعات مطرح در سخنرانی سران کشورهای شرکت کننده در اجلاس بود.
رئیس جمهور وقت ایران در بخشی از سخنرانی خود در این اجلاس حمله نظامی به عراق را موجب خسارات فراوان به مردم مظلوم این کشور و به خطر افتادن ثبات و امنیت منطقه، تخریب محیط زیست و تقویت افراط گرایی خواند و گفت: این حمله حرکت موزون آغاز شده به سوی مردم سالاری سازگار با دین و اخلاق و فرهنگ را در این منطقه به خطر خواهد انداخت.
- اجلاس چهاردهم ( کوبا)
چهاردهمین اجلاس سران از 20 تا 25 سپتامبر 2006 در هاوانا پایتخت کوبا برگزار شد؛ از این تاریخ تا به امروز ریاست جنبش عدم تعهد را کشور کوبا بر عهده دارد؛ صدور بیانیه جداگانه در ارتباط با فعالیت های هسته ای جمهوری اسلامی ایران از جمله مهمترین موضوعات مطروحه در این اجلاس بود.
اجلاس آتی سران کشورهای گروه جنبش عدم تعهد نیز قرار است در ماه ژوئیه 2009 در شرم الشیخ مصر برگزار گردد.
اما اکنون و در آستانه برگزاری پانزدهمین اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو این جنبش در کشورمان، بدون شک دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران، برنامه هایی دقیق و مدون را برای بهره گیری از این فرصت بین المللی و تمرکز رسانه های جهانی بر تهران در نظر گرفته است که برای رصد آن باید در انتظار برگزاری این نشست در تاریخ 6 مردادماه سال جاری باشیم.
قطعا نتایج برگزاری نشست وزرای خارجه و محصولات آن طی ماه های پس از برگزاری این نشست و در پانزدهمین نشست سران کشورهای عضو این جنبش، قابل مشاهده خواهد بود.
نظر شما