به گزارش خبرنگار مهر، دوازدهمین نشست مشترک فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد ایرانشناسی عصر دیروز با موضوع "تصحیح انتقادی دیوان حافظ" با سخنرانی حسن انوری برگزار شد.
حسن انوری در ابتدای سخنانش گفت: شاعری مانند حافظ در ذروه طیران اندیشه و سختگی طبع و اعتلا و تعالی هنر و با آگاهی بر ارزش شعر خود در زمان حیات به گردآوری سروده هایش تمایلی نشان نداده و پسندش نمی آمده است که آنها را در دفتری در کنار هم بنویسد یا بنویساند و در پاسخ استادش - قوام الدین عبدالله - که اصرار می ورزیده است حافظ غزلهایش را در دفتری گرد آورد لاقیدانه از این کار شانه خالی کرده و بر ناراستی روزگار حواله می داده و به غدر اهل عصر عذر می آورده است.
وی افزود : شعر چنین شاعری که به صورت اوراق پراکنده دست به دست می گشته است و احیانا زبانی و دهان به دهان و سینه به سینه ، در محافل خصوصی، به وسیله شعر دوستان و اهل ذوق بازگو می شده آشکار است که تا چه حد دستخوش تغییر می شده و اختلاف روایت پیدا می کرده است. علاوه بر این، عوامل دیگری نیز در روزگار شاعر و در روزگاران بعد تغییر و تحریف را افزون تر کرده است. از این رو عجبی ندارد که در دنیا هیچ دو نسخه ای از دیوان وی نتوان پیدا کرد که در متن اشعار یا در عده غزلیات و یا در توالی و ترتیب ابیات با یکدیگر مطابقت داشته باشد.
انوری اضافه کرد: ترتیب نسخه ای از دیوان حافظ که با قاطعیت بتوان آن را از وی دانست و از اشعار و کلمات الحاقی و مشکوک مبرا ساخت نه تنها پیوسته مطمح نظر محققان عصر حاضر بوده بلکه علاقمندان حافظ را در گذشته های دور نیز به خود مشغول می داشته است چنانکه بنا به نوشته قدسی حسینی - از شاعران و خوشنویسان عصر قاجار - جمع کثیری از فضلا به امر سلطان ابوالفتح بهادرخان نسخه های متعددی از دیوان حافظ فراهم آورده به مقابله و تصحیح آن پرداخته اند و نسخه منقحی فراهم آورده بودند که قدسی خود آن را دیده و در تصحیح اشعار حافظ از آن سود جسته بوده است. همین قدسی، خود حدود یکصد و بیست سال پیش در شیراز بیش از پنجاه نسخه گرد آورده است و به مقابله دیوان پرداخته و حاصل کار را به خط نستعلیق خوش نوشته است. نسخه وی به سال 1322 هجری قمری در بمبئی هند چاپ شده و به چاپ قدسی مشهور است. به نظر می رسد که وی نسخه های خوبی در دست داشته است از این رو نسخه وی می تواند در پاره ای موارد مشکل گشا باشد.
این حافظ پژوه گفت: از سال 1791 میلادی که ظاهر نخستین بار دیوان حافظ در کلکته هند به اهتمام ابوطالب خان پسر حاجی محمد بیگ تبریزی چاپ شد - تا کنون بارها و بارها چه در ایران و چه در خارج از ایران چاپ می شده و می شود اما از آن پس و از زمانی که علامه محمد قزوینی باب تصحیح انتقادی متون را به سبک فرنگی در ایران گشود خود وی هم به اتفاق قاسم غنی نخستین بار کوشش موفقیت آمیزی در زمینه تصحیح انتقادی حافظ به کار برد. وقتی که قزوینی به کار تصحیح حافظ دست زد تنها یک نسخه تاریخدار متعلق به نیمه اول قرن نهم شناخته شده بود و آن نسخه ای است که از آن سید عبدالرحیم خلخالی، آزادیخواه و مشروطه طلب و همکار سیدمحمد رضای شیرازی در نشر روزنامه مساوات است. خلخالی قبلا در سال 1306 از روی آن نسخه چاپی ترتیب داد که قبل از چاپ قزوین - غنی مورد مراجعه اهل فضل بود. اما چنان که بعدها معلوم شد لااقل 400 مورد سهو در نسخه چاپی خلخالی بر اثر غلط خوانی و نوشتن از حافظ نه از روی نسخه اساس به آن راه یافته بود و آگاهان می دانند که پس از آنکه چاپ عکس نسخه خلخالی در دسترس قرار گرفت معلوم شد مواردی نیز هست که نسخه قزوینی - غنی با نسخه خلخالی نمی خواند.
انوری ادامه داد: در تصحیح انتقادی هر متن ادبی پرسشهای اصلی این است که مصحح از چه شیوه ای پیروی می کند از کدام نسخه ها استفاده می کند و آنچه را در متن می آورد از کدام نسخه است، معیار انتخاب چیست و تا چه حد دقت و امانت در نقل از نسخه های خطی به نسخه چاپی رعایت شده است و پرسشی که جدا از این پرسشها نیست اینکه اتکای نهایی بر چیست ؛ بر قضاوت انتقادی یا پیروی بی تامل از قدمت نسبی نسخه ها؟ اما جز اتکا بر نسخه های کهن و شیوه تصحیح و انتخاب اصلح و انسب مهمترین مسئله در تصحیح انتقادی یک اثر رعایت دقت و امانت است بدین معنی که من خواننده اطمینان یابم که آنچه در نسخه خطی بوده با رعایت دقت و امانت به نسخه چاپی نقل شده است.
وی افزود: من 50 مورد از نسخه بدلها را در نیمه دوم دیوان مقابله کردم که 42 مورد از آنها یکسان و حاکی از دقت و امانت هر دو گروه مصحح است ولی در هشت مورد نسخه بدلها همخوانی ندارد و نشانه آن است که یکی از دو گروه در نقل دچار اشتباه شده است. موارد هشت گانه را اخیرا با دفتر دگرسانیهای استاد نیساری نیز مقابله کردم.
این حافظ پژوه افزود: نتیجه آنکه تصحیح انتقادی، به ویژه از نوع دیوان حافظ، دقت و امانت فوق العاده ای می طلبد و حقیقت آن است که امر جان کاهی هم هست و کسی که مقابله ای انجام نداده باشد نمی داند فی المثل استاد سلیم نیساری در مقابله پنجاه نسخه چه رنج طاقت سوزی را تحمل کرده است.
وی گفت: وقتی حافظ خانلری انتشار یافت استاد نجفی در مقاله ای در مجله نشر دانش تلویحا نسخه خانلری را نسخه نهایی قلمداد کرد. چند ماه پس از آن دکتر علی محمد حق شناس با اشاره به مقاله یاد شده نوشت نسخه خانلری به حق نسخه نهایی دیوان حافظ و نقطه پایان دوره سوم در کار حافظ شناسی است. سالها بعد پس از انتشار حافظ چاپ سایه استاد خرمشاهی آن را نسخه حسن ختام دیوان خواجه ارزیابی کرد. دکتر علی اشرف صادقی در رونمایی دفتر دگرسانیها درباره این تصحیح گفت دیوان حافظ را به نسخه نهایی نزدیک کرده است و حقیقت هم همین است که این نسخه ها نهایی نیستند ولی دیوان حافظ را به نسخه نهایی نزدیک کرده اند. بی تردید شکل نهایی وقتی حاصل می شود که تصحیح کنندگان حافظ همگی به متن واحد رسیده باشند.
انوری تاکید کرد: هم اکنون در میان تصحیحهای گوناگون می توان غزلیاتی پیدا کرد که در همه تصحیحها یکسان است و می توان گفت که آن غزلها شکل نهایی خود را پیدا کرده اند. مقابله نسخه های تصحیح شده دیوان به وسیله استادان فن نشان می دهد دیوان اندک اندک به نسخه نهایی نزدیک می شود. بنده برای اینکه این نتیجه گیری را به طور نسبی قطعی کنم، پنجاه غزل - غزلهای 1، 11 ، 21 ، 31 الی آخر - را بر مبنای نسخه اخیر استاد نیساری با نسخه های خانلری، سایه و خرمشاهی مقابله کردم . بر مبنای این مقابله می توان حدس زد که دست کم در سه چهارم دیوان حافظ شکل نهایی پیدا شده است.
وی در پایان تاکید کرد: آنچه از این مقابله می توان نتیجه گرفت این است که نسخه های تصحیحی سی سال اخیر نسبت به نسخه های غیر مصحح چاپی قدیم حتی نسبت به نسخه قدسی بسیار به هم نزدیک شده اند و می توان امیدوار بود که اگر تصحیح دیوان به همین شکل پیش برود به زودی به نسخه نهایی نزدیکتر شویم. نتیجه دیگر اینکه نسخه نیساری به نسخه خانلری و نسخه سایه به نسخه خرمشاهی نزدیک است. هم اکنون در بسیاری از غزلها شکل نهایی به دست آمده است.
در این نشست تعدادی از محققین ادبی و حافظ پژوهان از جمله علی موسوی گرمارودی، علی اشرف صادقی، محمدعلی نجفی، بهاء الدین خرمشاهی و تعدادی دیگر حضور داشتند.
نظر شما