تکم خوانی؛ آئینی به قدمت نوروز و یادگاری از اردبیل

اردبیل - خبرگزاری مهر: هنگامی که برفها در سینه کوه ساوالان آب شده و رودها جاری می شوند صدای تکم و تکمچیها در شهر و روستا می پیچید که با زبان شیرین خود نوید آمدن بهار را سر می دهند و مردم را برای پاک کردن کینه از دلها دعوت می کنند.

به گزارش خبرنگار مهر، تکم خوانی آیینی است به قدمت نوروز و یادگاری از آداب و رسوم عید باستان که همواره در سرزمین اردبیل به عنوان آینی ماندگار و منحصر به فرد مورد توجه مردم بوده و با روش مخصوص توسط تکم گردانها به اجرا گذاشته می شود.

آئین تکم گردانی سالیان پیش با آداب و رسوم کهن مردم آذربایجان و بویژه استان اردبیل عجین بوده و همه ساله با فرا رسیدن عید نوروز، مردم به انتظار تکمچی می نشستند و انتظار داشتند که تکم چی سمبل نشاط بهاری آنها را برای استقبال از بهار آماده سازد.

تکم به خودی خود شاید فاقد ارزش باشد، اما خواندن اشعار متناسب با عید و سازگار با زندگی روزمره مردم توسط افرادی که به آنها "تکم خوتان" و یا "تکم گردن" می گویند، به آن هویت خاصی داده و ما تلاش می کنیم که با پیدا کردن شواهد تاریخی و در کنار هم قرار دادن آنها به این فرهنگ و سنت قدیمی، هویت بخشیم.

واژه تکم Takam از دو بخش "تکه " و "م" تشکیل شده که تکه در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل که همیشه در راس گله حرکت می کند و گله را به چراگاه و محلهای معین هدایت می کند و "م" ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی "بز نر من" می باشد و به کسی که تکم را می رقصاند "تکمچی" می گویند که اشعار مخصوص تکم را با آهنگی خاص می خواند که این اشعار در چند آهنگ که خاص تکم بوده، خوانده می شود.

تکم یک عروسک چوبی سنتی است به قطر حدود 4 سانتیمتر، طول 25 و عرض 12 الی 15 که روی آن را با مخمل یا پارچه هائی به رنگ قرمز می پوشانند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه های الوان و حتی آئینه تزیین می کنند که هر یک از تزئینات تکم علت و فلسفه ای داشته است.

از جمله زنگوله و سکه که برای ایجاد سر و صدای بیشتر مورد استفاده قرار گرفته تا مردم را از داخل خانه ها به کوچه ها و دم در خانه ها بکشاند و از سوی دیگر یک ضرباهنگ برای حرکت تکم بوجود بیاورد.

همچنین نصب آئینه به دو طرف عروسک (طرفین شکم عروسک) به این دلیل بوده که تکم به همراه خبر فرا رسیدن سال نو، آئینه ای را به رسم روشنائی و صفا به همراه آورد. آیینه کاربردهای مهمی در زندگی مردم این منطقه دارد و مظهر خوش یمنی، روشنایی و خیر و برکت بوده است.

شاهد بر این مدعا دو مورد است. یکی اهمیت آیینه در مراسم عروسی و دوم بردن آیینه و قرآن به منزل جدید. استفاده از رنگ قرمز نیز برای پوشاندن بدنه اصلی تکم شاید به این دلیل بوده که در آذربایجان قدیم لباس و توری سر و روی عروس به رنگ قرمز بوده و خواسته اند تکم نیز مثل هر عروس و عروسی مظهر شادی و سرور باشد.

"همنشینی شعر و ادبیات غنی تکم با ریتم و آهنگ و آواز"

تکم گردانی جزو حرفه ها و هنرهای گوسانی بوده که از نسلی به نسل دیگر و از پدر به پسر به ارث می رسیده و اشعار تکم نیز سینه به سینه نقل می شده است.

« تکم » شیطانکی بود به شکل حیوان چهار دست و از جنس تخته که بر سر چوب گردی سوار می شد و این چوب روی یک صفحه چهارگوش یا گرد که سوراخی در وسط داشت قرار می گرفت و به آسانی در آن سوراخ بالا و پایین می‌رفت.

تکمچی چوب را بدست می گرفت و تکم را روی صفحه چوبی به حرکت در می آورد و متناسب با حرکات آن اشعاری را به آواز می خواند. سر و صدای زنگوله و خوردن تکم بر صفحه چوبی نوعی ریتم و آهنگ برای آواز تکمچی بوجود می آورد.

نمونه هایی از اشعار تکمچی :

بهار آمد، بهار آمد خوش آمد

علی با ذوالفقار آمد خوش آمد

گل و نسرین به باغ آمد خوش آمد

"سیزون بو تازه بایراموز مبارک" (عید نو شما مبارک باشد)

"آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک" (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

"جناب جبرئیل نامه گتوردی" (جناب جبرائیل نامه آورد)

"گتور جگین پیمبره یتوردی" (محض آوردن به پیامبر رسانید)

"مبارک قوللارین گویه گوتوردی" (پیغمبر هم دستهایش را بر آسمان برداشت)