به گزارش خبرنگار مهر، دکتر احدفرامرز قراملکی از اساتید گروه فلسفه و کلام دانشکده الهیات دانشگاه تهران است که طی سالهای فعالیت خود به عنوان عضو هیئت علمی، ضمن تألیف کتابهای آموزشی درس منطق و کلام اسلامی، نزدیک به ده سال نیز در حوزه اخلاق کاربردی به فعالیتهای پژوهشی پرداخته و هم اکنون ضمن معاونت پژوهشی دانشکده الهیات، به عنوان مدیریت گروه اخلاق کاربردی نیز مشغول به کار است.
اخلاق حرفه‌ای چیزی جز رعایت حق‌الناس در حرفه نیست
وی در گفتگو با خبرگزاری مهر، حق الناس را عمده‌ترین انگیزه خود برای پرداختن به موضوع اخلاق کاربردی و حرفه‌ای خواند و گفت: من در سال 76 انقلابی علیه خودم کردم و از خود سؤال کردم که تو به دنبال چه هستی؟ حاصل این انقلاب عهدی بود که با خدا بستم و تصمیم گرفتم فعالیت علمی‌ام در حوزه‌ای باشد که اول مبرم‌ترین نیاز جامعه از نظر علمی باشد، دوم ظرفیت حوزه و دانشگاه جوابگو نباشد و سوم توانایی آن را داشته باشم.
دکتر قراملکی افزود: در نهایت مبرم‌ترین نیاز جامعه را در اخلاق حرفه ای یافتم و نیاز دوم را در تولید روش شناسی مطالعات دینی و نیاز سوم را در احیای میراث منطقی دوره اسلامی دیدم.
اظهار تأسف از به کارگیری ناآگاهانه واژگان
وی استفاده زیاد از اصطلاحات بدون آگاهی از تعریف دقیق را یکی از مشکلات اخلاقی در کشور دانست و با اشاره به جمله حکیمانه کنفوسیوس که" اگر واژه‌ها سامان یابند شهر سامان می‌یابد" تصریح کرد: در اخلاق حرفه‌ای اصطلاحاتی مثل کد اخلاقی، منشور اخلاقی، مرامنامه اخلاقی، سند اخلاقی و... به کار می‌بریم اما از معنای دقیق آن آگاهی نداریم.
معاون پژوهشی دانشکده الهیات تهران اصطلاح "کد اخلاقی" را ترجمه خواند که این واژه در غرب دو کاربرد به معنای"منشور اخلاقی سازمان" و"عهدنامه اخلاقی صاحبان مشاغل" دارد.
وی در توضیح این مطلب افزود: اخیرا اصطلاح جامعتری با عنوان" سند اخلاقی" به کار می‌رود که بنا به تعریف دو ویژگی دارد یکی منشور اخلاقی سازمان و دیگری چند وجهی است. چون سازمان محیط های مختلف دارد؛ یعنی مسؤلیتهای اخلاقی سازمان در قبال عناصر محیط (کارکنان، مشتریان، تأمین کنندگان، رقبا، رسانه های گروهیی و...) بیان شده است. رکن دوم این سند، عهدنامه اخلاقی منابع انسانی(مدیران، مهندسان، کارشناسان ، کارگران و...) است؛ در واقع امروز دو معنای کد اخلاقی را در یک بیانیه رسمی جمع می کنند و به این بیانیه "سند اخلاقی" گفته می شود.
کدهای اخلاقی متضمن اصول عام اخلاقی هستند
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در خصوص نسبت کدهای اخلاقی با ارزشهای اخلاقی گفت: اگر ما مسئؤلیتهای اخلاقی سازمان را در مورد تک تک اعضای محیط وعهدنامه اخلاقی منابع انسانی را بخواهیم تحلیل کنیم خواهیم دید یکسری اصول عام مشترک دارند. مثلاً در همه جای این سند و این کدها می‌گوییم احترام واجب است؛ احترام به مشتری، کارکنان، رقبا، ذینفعان، یا می‌گوییم رازداری، امانت داری و... اینها یکسری اصول هستند که در همه ابعاد کد اخلاقی، خود را نشان می‌دهند و به آنها اصول اخلاقی یا ارزشهای اخلاقی گفته می‌شود.
دکتر قراملکی به تفاوت بین اصول اخلاقی و کدهای اخلاقی اشاره کرد و گفت: ارزشهای اخلاقی یکسری اصول عام و کلی هستند که به صورت معطوف به موضوع های معین در کدهای اخلاقی حضور دارند؛ مثلاً در اصول اخلاقی صداقت، راستگویی، امانت داری و...است اما در کدهای اخلاقی این امانتداری در قبال کارکنان با امانتداری در قبال پیمانکاران تعریفهای ویژه پیدا می‌کند.
وی نسبت به استفاده غلط از ارزشهای کلی به جای کدهای اخلاقی در سازمانهای مختلف اظهار تأسف کرد و گفت: متأسفانه در کشور ما به غلط بسیاری از سازمانها ارزشهای اخلاقی را به صورت کلی نوشته و آن را بیانیه کردند و اسم آن را منشور یا کد اخلاقی گذاشته‌اند.
وی ارزشهای اخلاقی را متفاوت از کدهای اخلاقی خواند و گفت: کدهای اخلاقی قابل اجرا و سنجش هستند اما اصول اخلاقی نوعی شعارهای کلی و تزئینی هستند. در واقع در سند اخلاقی ابتدا ارزشهای اخلاقی را در یک صفحه می‌آوریم آنگاه وارد منشور اخلاقی سازمان و عهدنامه اخلاقی منابع انسانی می شویم.
"پست مدرنیزم" گفتمان حاکم بر دنیای کنونی است
وی در پاسخ به این سؤال که ارزشهای اخلاقی متکثر هستند یا نسبی، تأکید کرد: برای پاسخ به این سؤال ابتدا باید مقدمه‌ای را بگویم. از آنجایی که گفتمان حاکم بر دنیای کنونی"پست مدرنیزم"است، مقوم این گفتمان کثرت گرایی است. ما در دنیایی زندگی می کنیم که گلیبالیزیشن یا سیاری شدن رخ داده و مرزها فرو ریخته است. امروز شهروندان به "نت وند" و جهان به صورت خانواده یا دهکده سیاره ای درآمده است و در این شرایط فرهنگهای مختلف به هم نزدیک شده و محیط کسب و کار یک محیط جهانی است که چند اخلاق در آن نمی تواند حاکم شود.
دکتر قراملکی افزود: به نظر می‌رسد که گفتمان حاکم بر پست مدرنیزم زمینه را برای کثرت‌گرایی در همه شئون از جمله اخلاق باز کرده اما از آن طرف محیط جهانی در کسب و کار و تعاملات، اخلاق واحدی از ما می‌طلبد.
بسیاری از هنجارها غیراخلاقی هستند
وی در ادامه این بحث، رسوم، عادات و هنجارهای هر جامعه را اخلاق ندانست و گفت: با مراجعه به حس عمومی و وجدانی می‌بینیم بسیاری از هنجارهای اجتماعی ضد اخلاق هستند. مثلاً متأسفانه در کشور ما کم کاری دارد یک هنجار اجتماعی می‌شود و یا یک بچه بسیار درس خوان را شبیه به یک موجود دیگری می‌کنیم و کارمندی که از کم کاری خود در محافل خانوادگی با افتخار تعریف می کند، مورد تحسین دیگران قرار می‌گیرد و یا الگوهای مصرفی که ما هنجار کرده ایم اینها هنجارهای غیراخلاقی هستند.
اخلاق را نمی‌توان هنجارهای گروه وابسته خواند
استاد دانشگاه تهران با تأکید بر اینکه اخلاق را نمی‌توان هنجارهای گروه وابسته خواند، تصریح کرد: این مطلب را استاد شهید مطهری در برخی از آثارشان تأکید کردند و به نظر من سخن هوشمندانه‌ای است که آداب و رسوم امری است و اخلاق امری دیگر است. به همین دلیل من معتقدم اخلاق حرفه‌ای غیر از رفتار حرفه‌ای است. رفتار حرفه‌ای یعنی رفتار هنجار شده نزد حرفه ای ها اما اخلاق حرفه‌ای ارزشهای اخلاقی هستند.
وی با بیان اگر اخلاق را پایبندی به حقوق طبیعی انسانها تعریف کنیم، به نحو جهانشمول روی درصد بالایی از حقوق آدمیان توافق وجود دارد، به تلاش دانشمندان برای جمع آوری فهرستی از حقوق طبیعی و ارزشهای انسانی که مورد اجماع بشر است از سال 1991 به بعد اشاره کرد و بیانیه سویدلر، هانس کونگ و بیانیه منشور اخلاق کره زمین را از جمله بیانیه‌های جدیدی خواند که منتشر شده است.
دکتر قراملکی افزود: این بیانیه‌ها مدعی هستند که یکسری ارزشهای جهان شمول وجود دارد که ادیان هم بر آن توافق دارند. البته در مورد یکی دو تا عناصر هنوز چالش است و هنوز اجماع وجود ندارد. مثلاً در برخی مواردی که به حقوق زن مربوط است هنوز چالش وجود دارد اما ما نباید این نزاع را آنقدر بزرگ کنیم و بگوییم که در هیچ ارزش اخلاقی توافق جهانی وجود ندارد.
استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: انسان تجربه شده تاریخی در یکسری از اصول و ارزشهای اخلاقی توافق دیدگاه دارد و ادیان نیز این دیگاه را تأیید کرده و اگر اختلاف وجود دارد این اختلاف در تعیین مصداق است.
وی با اشاره به آموزه‌های اخلاقی در دین اسلام تأکید کرد: اگر ارزشهای اخلاقی را منبعث از آموزه‌های اسلامی بدانیم، به دلیل رسالت جهانی اسلام یک مطالعه تطبیقی با اخلاق جهانی داشته باشیم، به این دیدگاه خواهیم رسید که یک وحدتی در مسئله اخلاق وجود دارد که آن کثرت گرایی محض را پس می زند.
ارزشهای اخلاقی با توجه به تفاوتهای فرهنگی، در عین کثرت به وحدت می رسند
وی در تبیین فلسفی از متکثر یا نسبی بودن ارزشهای اخلاقی تصریح کرد: کثرت‌گرایی پست مدرنیستی مبتنی است بر زمینه‌مند بودن تجارب بشر. از آنجایی که اینها معتقدند که همه تجارب بشر چه معرفتی، عرفانی، اخلاقی ، دینی و... تجارب فردی است و فرد با همه عناصر فرهنگی، تاریخی و تربیتی که دارد در این تجربه دخیل است، بنابراین تجارب متکثر دینی، معرفتی، عرفانی، اخلاقی و... داریم.
استاد الهیات دانشگاه تهران افزود: اما در مقابل این گفتار ما معتقدیم که می‌توان زمینه‌مندی را پذیرفت اما در اینکه"من" ها کثیرند، مغالطه وجود دارد چون "من" ها از همه جهات کثیر نیستند بلکه در عین کثرت وحدت دارند. بنابراین تجارب بشر وحدت در کثرت است و عملا هم در اخلاق اینطور است. یعنی آن آداب و رسوم جنبه های کثرتی انسان ها شده و آن ارزشهای جهان شمول تجارب شخصی ما هستند.
دکتر قراملکی در خصوص تفاوت کدهای اخلاقی حرفه های مختلف تأکید کرد: بی‌تردید کدهای اخلاقی مبانی مشترک دارند اما چون کدهای اخلاقی معطوف به حرفه هستند و از شرایط اقلیمی و محیطی تعین می پذیرند، می توانند با هم تفاوتهای جدی داشته باشند. به طور مثال هیچوقت نمی‌توان کدهای اخلاقی حرفه پزشکی را در قضا و وکالت پیاده کرد و بالعکس.
وی با بیان اینکه حتی در خود یک حرفه نیز کدهای اخلاقی به نسبت محیط و شرایط متفاوت است، افزود: مثلاً در مدیریت صنعتی خودرو سازی که یک حرفه واحدی است کدهای اخلاقی مزدا غیر از کد اخلاقی فورد است. به همین دلیل وقتی شما نمایندگی مزدا دارید نمی توانید کداخلاقی شرکت مزدا را فارسی ترجمه کنید و آن را در ایران کد اخلاقی کنید چون کدهای اخلاقی فرهنگ وابسته می شوند در حالیکه نیازهای فرهنگی و اقتصاد فرهنگی در تدوین کد بسیار لحاظ شده است.
اخلاق سرلوحه فعالیت اسلام است/ روایات اسلامی متضمن اصول اخلاق حرفه‌ای هستند
دکتر قراملکی میراث تمدن ایران باستان، دین اسلام و میراث تمدن ایران اسلامی را منابع اصلی کدهای اخلاقی در ایران برشمرد و افزود: تحقیات باستان‌شناسی در ایران نشان می‌دهد که ایرانیان دغدغه اخلاق حرفه‌ای داشته اند. در ایران دوره هخامنشی بانک خصوصی وجود داشته که دارای کداخلاقی بوده است. همچنین کد اخلاقی برای استفاده از کارگران وجود داشته و شرایط کار زن را با مرد جدا می کردند و برای زنان مرخصی ویژه بارداری و حقوق ویژه قائل بودند و حتی قبل از دوره هخامنشی، از الواح به جای مانده از شهر سوخته بر می‌آید که کدهای اخلاقی در کار مورد توجه بود. خصوصاً در دوره‌های بعد متون اوستایی و پهلوی متضمن دستورالعمل های اخلاقی معطوف به حرفه بودند.
وی دین اسلام را دین تمدن‌ساز خواند و گفت: بر اساس حدیث نبوی که" انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق" اسلام سرلوحه فعالیت خود را اخلاق بیان می کند. همچنین در نصوص دینی(قرآن و روایت) میراث گرانبهای علمی برای کدهای اخلاقی داریم. مثلاً آیه "ویل للمطففین" می‌تواند منبعی باشد برای درک اینکه ما به عنوان بنگاه تجاری، کارمند و ... حق کم کاری و کم فروشی نداریم.
وی با بیان اینکه روایات اسلامی متضمن اصول بسیار فراوان اخلاق حرفه‌ای هستند، تأکید کرد: همانگونه که از این منابع دینی فقه تجارت، فقه سیاست و... در آمد می‌توان اخلاق تجارت و اخلاق سیاست و... را هم اخذ کرد.
وی با قرائت این بیت از شعر سعدی که "بر سر گنج از گدایی مرد ام زانکه اندر غفلت و در پرده ام" از بی‌توجهی به تدوین کدهای اخلاقی با توجه به میراث معنوی و فرهنگی کشور اظهار تأسف کرد و افزود: ما در تمدن ایران اسلامی مسئله‌ای به نام "حسبه" داشتیم که یکی از وظایف آن نظارت بر عملکرد اخلاقی اصناف و سازمان های که خدمات دولتی می دهند، بود. ما "اخلاق بلدیه" و "اخلاق دیوان" داشتیم. از قرن چهارم به بعد در تمدن ایران تمام دیوان ها از جمله دیوان برید، دیوان رسالت و ... برای خود آئین نامه ها و کدهای اخلاقی داشتند و اینها می توانند در این زمینه دست ما را بگیرند.
استاد دانشگاه تهران"کدهای جهانی اخلاق" و "کدهای اخلاق حرفه ای در محیط جهانی" را از دیگر منابع تدوین کدهای اخلاقی در کشور خواند.
وی با اشاره به اینکه گاهی در ایران منشور سازمانها، سازگاری درونی ندارند، تأکید کرد: گاهی نبود این کدهای اخلاقی بسیار بهتر از بودنش است چون کد اخلاقی که در درونش ناسازگاری داشته باشد عملا آن سازمان را به تعارض و به بلاتکلیفی می کشاند.
حمایت حقوقی و کیفری قانون از اخلاق
دکتر قراملکی در ادامه بر نقش حمایتی قانون از اخلاق تأکید کرد و گفت: قانون می‌تواند از اخلاق حمایت حقوقی و کیفری کند که خوشبختانه این مسئله در قانون مطالبات اسلامی وجود دارد.
وی افزود: گاهی دیده می شود که برخی از بنگاه ها در یک محیط رقابتی راه غیر اخلاقی پیش می گیرند و با مالیات گریزی، اجحاف در حق پیمانکار و مصرف کننده و... رشد می کنند اما از طرفی دیگر یک بنگاه اخلاقی که در همان صنعت فعالیت می کند به دلیل بی اخلاقی بودن آن بنگاه قبلی در این رقابت متضرر می شود که برای حل این مشکل قانون می تواند برای شرکت هایی که اخلاقی نیستند ایجاد هزینه کند تا در این رقابت بنگاه های اخلاقی عقب نمانند.
استاد دانشگاه تهران" اخلاقی بودن قانون" را از جمله حمایت های قانون از اخلاق برشمرد و گفت: وقتی قانون وضع شد دیگر نمی توانیم بگوییم این اخلاقی است یا نه، چراکه قانون پذیری یک الزام اخلاقی است. قانون گذار می تواند در فرایند قانون گذاری ایستگاهی داشته باشد مبنی بر اینکه آیا این قانون عادلانه و اخلاقی است یا نه. علاوه بر این، یکی از وجوه حمایت قانون از اخلاق این است که قانون گذار خود و همه دستگاه ها را ملزم به ممیزی اخلاقی قانون و مقررات کند.
در عرصه سیاست آنچه قدرت می‌آورد اعتماد عمومی است
دکتر قراملکی بحث نسبت اخلاق و سیاست را به دلیل کثیر الاضلاع بودن، بحثی پیچیده خواند و گفت: امروز در دنیا چون حصرگرایی رخت بر بسته دیگر نمی‌توان گفت که ما نتیجه گراییم یا تکلیف گرا بلکه امروز تکلیف گرای نتیجه گرایی است. امروز به این نتیجه رسیده ایم که اخلاق فضیلت و موفقیت می آورد. در عرصه سیاست ظاهر امر این است که هرچه غیر اخلاقی تر، موفقت تر. اما مطالعات نشان داده که در عرصه سیاست آنچه قدرت می آورد اعتماد عمومی است؛ آن هم اعتماد اصیل، پایدار فراگیر است که این اعتماد، زایده اخلاقی بودن فعال سیاسی است.
وی اخلاق در فعالیت های حزبی، رقابت سیاسی و اخلاق، اخلاق رفتار سیاسی، اخلاق دیپلماسی را از بحث های مهم در اخلاق و سیاست برشمرد.
تعارضات اخلاقی مشکل ترین مسائل اخلاقی است
وی "تعارضات اخلاقی" را یکی از مباحث مهم اخلاق کاربردی خواند و گفت: تعارضات اخلاقی در فارسی ترجمه خوبی از اتیکال دایلما(ethical dilemmas) نیست. "دایلما" به معنی دو شاخ یا دو راهی است که راه سومی نباشد و به هر دو راه نیز نتوان وارد شد.
دکتر قراملکی تعارضات اخلاقی را رایج ترین، پر آسیب ترین و مشکل ترین مسائل اخلاقی خواند و تأکید کرد: ما در اخلاق کاربردی در همه شئون با تعارضات اخلاقی مواجه هستیم. در تعارضات اخلاقی یک شیوه سنتی وجود دارد مبنی بر اینکه این دو راه را ارزیابی کرده و از بین بد و بدتر، بد را انتخاب می کنند. اما امروزه این شیوه نقد می شود چراکه شیوه جدیدی به نام "جستجو از راه های سوم" آمده است.
استاد دانشکده الهیات تهران بر یادگیری مهارتهای منطقی حل مسئله تأکید کرد و گفت: ما وقتی بر سر دو راهی هستیم غالبا دو طرف این تعارض، قضایای کلیه سالبه و موجبه است. دو طرف رابطه تضاد دارند اما ما فکر می کنیم رابطه تناقض دارند یعنی یکی را جزئی و دیگر را کلی می گیریم.
وی در تشریح تکنیک حل تعارضات اخلاقی گفت: در تعارضات اخلاقی با نوشتن صورت منطقی هر دو طرف که موجبه کلیه و سالبه کلیه است، خود به خود ذهن راه های سوم را کشف می کند.
وی با بیان اینکه سازمان های ما صرف نوشتن کد اخلاقی، اخلاقی نمی شوند، افزود: برای اخلاقی شدن باید مهارت های مواجه با تعارضات اخلاقی را به مدیران منتقل کرد و این افزایش مهارت حل تعارضات اخلاقی آموزشهای خاص تخصصی می طلبد.
برنامه های سال 88 گروه اخلاق حرفه ای دانشکده الهیات تهران
دکتر قراملکی در پایان گفتگو از انتشار مجموعه کتابهایی در اخلاق حرفه ای توسط انتشارات سرآمد خبر داد که جلد اول با عنوان"درآمدی بر اخلاق حرفه ای" در سال 87 منتشر شده است و جلد دوم با عنوان "سازمان های اخلاقی" و جلد سوم نیز با عنوان" مهارت های حل مسائل اخلاقی در سازمان ها" در سال 88 به چاپ خواهد رسید.
وی با اشاره به استقبال خوانندگان از کتاب"اخلاق حرفه ای در تمدن ایران و اسلام" که توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی اجتماعی منتشر شد از انتشار مجموعه ای در اخلاق کاربردی توسط این پژوهشکده خبر داد که بخش مهم این مجموعه"اخلاق سیاست" است که از اساتیدی چون آیت ا... عمید زنجانی نیز مقالاتی به چاپ خواهد رسید.
معاون پژوهشی دانشکده الهیات تهران به برنامه های اجرایی این گروه در سال 87 و 88 اشاره کرد و گفت: علاوه بر تدوین پایان نامه هایی در اخلاق حرفه ای در رشته های مختلف دانشگاهی در سال 87 ، دوره های کارشناسی ارشد و دکتری اخلاق حرفه ای طراحی و به وزارت علوم فرستاده شده است که امیدواریم بعد از تصویب با هدف تولید علم دوره دکتری را شروع کنیم.
دکتر قراملکی برگزاری همایش های علمی از جمله همایش بزرگ" اخلاق حرفه ای در نظام فنی اجرایی کشور"و همایش "از وجدان کاری تا اصلاح الگوی مصرف" و اجرای طرحهای تحقیقاتی کاربردی از جمله" اخلاق کاربردی در اسلام و ایران" به همت پژوهشکده مطالعات فرهنگی اجتماعی و همایش "اخلاق بازرسی در مدیریت شهری" به پیشنهاد شهرداری تهران با هدف تولید علم و حل مسائل اخلاقی کاربردی را از برنامه های سال 88 گروه اخلاق حرفه ای اعلام کرد و افزود: نتیجه طرح تحقیقاتی که در سال 87 اجرا شد به صورت کتابی با عنوان"اخلاق در سازمان های مردم نهاد(NGO)" در سال 88 منتشر خواهد شد.
نظر شما