جنگ به ما آموخت که در علم پیروز باشیم/ دفاع مقدس پر از ابداع است

سپیدی موی دکتر کلانتر خاطره روزهایی را بازگو می کند که در میان هجمه آتش و خون و در زیر سنگرهای بتونی بیمارستان صحرایی کارد جراحی او درد از تن رزمندگان می رهانید. روزهای همگامی ملتی که حتی خستگی را به مرخصی می فرستادند تا بیشتر در خط آتش بمانند.

دکتر کلانتر در گفتگو با گروه حوزه و دانشگاه خبرگزاری مهر با اشاره به مسائلی که در آن زمان وجود داشت از تکنیک های جراحی سخن گفت که پس از پایان جنگ به عنوان دستاوردهای جراحی ایران در تروما و حوادث مورد استقبال جامعه جراحان بین المللی و به ویژه جامعه جراحان آمریکا قرار گرفت.

* خبرگزاری مهر - گروه حوزه و دانشگاه: برخی مطرح می کنند که پزشکی ایران و پیشرفتهای آن مدیون دفاع مقدس است، حتی تکنیکهای جدید جراحی را هم مدیون دفاع مقدس می دانند. شما به عنوان یکی از جراحان کشور در زمان جنگ از چه تکنیکهای خاصی بهره می گرفتید؟

- دکتر سیدمحمدرضا کلانتر معتمد: به گفته حضرت امام (ره) یکی از مواهب جنگ برای ما این بود که ما احساس کردیم باید روی پای خود بایستیم. جنگ به ما آموخت که باید پیروز باشیم.

تیم اضطراری پزشکی برخلاف نیروهای رزمنده که برای هر حمله ای با روش و شیوه خاصی که از قبل طراحی شده بود عمل می کردند در مواقع اضطراری و عملیات ها وارد عمل می شد. از من خواسته شده بود یک تیم اضطراری را طراحی کنم که هر زمان که قرار بود حمله ای صورت گیرد این تیم آمادگی داشته باشد. ضمن اینکه دلگرمی برای رزمندگان باشد.

جنگ در اوایل انقلاب بود و ما آن زمان از نظر پزشکی خیلی عقب مانده بودیم. با اینکه پزشکان ما افراد شایسته و بایسته ای بودند اصلاً با مجروحان جنگی آشنایی نداشتند. همه اعمال جراحی که انجام می شد بر روی بیماران معمولی بود و تصادفات اتومبیل هم آن قدر محدود بود که کمتر با تصادفی‌ها آشنایی پیدا می کردند. جراحان ما آشنایی لازم را با مجروحین نداشتند و گذشته از آن اصولاً روش برخورد با مجروح جنگی با بیمارتصادفی متفاوت است.

من در آن زمان تازه از آمریکا بازگشته بودم و با توجه به تخصص جراحی عروق و تروما، سیستم تیم اضطراری را طراحی کردیم و در این زمینه کتابی به نگارش درآمد و با ارائه آموزش به برادران رزمنده و تیم های اضطراری، آنها را برای شرایطی که در زمان علمیات با یک صد مجروح مواجه خواهند شد آماده کردیم.

اصلی که در آن روش طراحی شده بود این بود که نیروهای پرستاری، بهیاری و حتی امدادگرهای حاضر در صحنه نبرد این آموزشها را در شهر می دیدند و با آمادگی به جبهه ها اعزام می شدند. آنها دیگر می دانستند که وقتی مجروح می آید در مراحل مختلف باید چه کار کرد و به این ترتیب بهترین خدمات پزشکی را به رزمندگان می دادیم.

بد نیست بدانید که این روش برخورد با مجروحین که تحت عنوان "مراقبتهای ویژه برای مجروحین جنگ" نامگذاری شد، پس از جنگ در یکی از کنگره های اورژانس و تروما در خارج از کشور گزارش شد و بیشترین استقبال از این گزارش از سوی پزشکان آمریکایی صورت گرفت.

این روش به عنوان روش ATLS مطرح است به این معنی که بیماری که در اثر تروما جانش به خطر افتاده است در مراحل اول، دوم، سوم و ... باید برایش چه اقدامی کرد. این دوره اکنون به عنوان یک دوره آموزشی رسمی در جامعه جراحان آمریکا برای پزشکان آموزش داده می شود.

تیم اضطراری متشکل بود از من، دستیاران رشته تخصصی جراحی و افراد داوطلب که ما را به جبهه می بردند. فرمهای اعزام هم امضا شده در اختیار من گذاشته بودند تا زمانی که با من تماس می گیرند دیگر ما منتظر امضای حکم نباشیم و مثلاً وقتی که ساعت 11 شب با من تماس می گرفتند ما 12 شب به سوی منطقه عملیاتی حرکت می کردیم و تمام بچه ها که دستیاران من بودند به همراه من اعزام می شدند. زمانی که به آنجا می رسیدیم در یک زمان در هشت اتاق عمل می توانستیم جراحی کنیم چرا که من توانمندی دستیارانم را می دانستم و آنها هم می دانستند که تا کجا اجازه دارند پیش روند و بقیه را من انجام می دادم.

وی اضافه کرد: تیم اضطراری ما در تمام حمله هایی که در روزهای ابتدایی جنگ که شدت حملات بسیار بود حضور داشت. تیم در زمانهای 10 روزه در آنجا حضور می یافت چون بعد از 10 روز تیم فرسوده می شد و تیم های دیگری همچون تیم دکتر اباسهل و یا تیم دکتر فاضل در آنجا حضور پیدا می کردند.

البته تیم های دیگر به روال معمول اعزام می شدند و تنها تیمهای اضطراری بودند که برای مواقع حمله ها و عملیاتها طراحی شده بودند تا بتوانند بهترین خدمات را به مجروحان جنگی ارائه کنند.  

* چه کارهایی برای اولین بار در حیطه پزشکی در دفاع مقدس به کار رفت و تا چه اندازه موفق بود؟ به عنوان نمونه چرا برخی از اقدامات درمانی که برای بعضی از رزمندگان بکار می رفت، در مورد یک رزمنده دیگر جواب نمی داد؟

- جراحی عروق در پزشکی ایران در ابتدای انقلاب معنا و مفهومی نداشت. تنها کسانی که به عنوان جراح عروق پس از انقلاب به کشور بازگشته بودند من و دکتر ایرج فاضل بودیم. در آن زمان اگر شکستگی با قطع شریان همراه بود پزشکان می دانستند که این شکستگی دیگر جوش نمی خورد و پا را قطع می کردند و آنقدر پزشک کم بود که وقتی ما به جبهه اعزام می شدیم بخش جراحی بیمارستان شهدا با 110 تخت جراحی تعطیل شده و بیماران مرخص می شدند.

در آن زمان مجروحانی داشتیم که می گفتند که چرا پای من قطع شده اما پای رزمنده دیگری که مانند من بوده قطع نشده است. مشکل بود به آنها بگوییم که این توانمندی را برای همه نداریم. در همان زمان با توجه دکتر مرندی وزیر وقت بهداری و اصرار من بر اینکه می خواهم اطلاعات پزشکی خود را به دیگران منتقل کنم، دبیرخانه شورای آموزش پزشکی و تخصصی این اجازه را داد که بتوانیم دستیاران فوق تخصصی جراحی عروق تربیت کنیم و 16 جراح عروق تربیت شدند که اکنون اساتید این حوزه هستند و در دانشگاه های علوم پزشکی مختلف ایران حضور دارند.

به گفته حضرت امام (ره) یکی از مواهب جنگ برای ما، این بود که ما احساس کردیم باید روی پای خود بایستیم. جنگ به ما آموخت که باید پیروز باشیم.
 
رئیس بیمارستان شهدای تجریش

اکنون دیگر شرایط متفاوت است و اگر دوباره جنگی رخ دهد آمادگی و توان علمی کشور به هیچ عنوان قابل مقایسه با آن زمان نیست.

شرایط طوری بود که در عملیات کربلای 5 در طول 10 شبانه روز من 10 ساعت هم نخوابیده بودم زیرا دستیاران را شیفتی می فرستادم و باید بر کار آنها نظارت می کردم. در پاهای من دو سانتی متر آب به علت بیخوابی جمع شده بود.

تمام این تجربیات نشان می داد که جنگ به ما نیاز داشت. امکانات خارجی وجود نداشت و اگر هم می خواستیم نمی توانستیم بدست بیاوریم. مجبور شدیم روی پای خود بایستیم و برای هر نقیصه ای خودمان راه حلی پیدا کنیم.

* جنگ چه تاثیری در ترسیم وضعیت فعلی پزشکی ایران داشته است؟

- ممکن است اروپایی ها اکنون از نظر تجهیزات از ما جلوتر باشند اما از نظر علمی اساتید ما به مراتب از آنها جلوتر هستند و کارهایی که در کشور انجام می شود در بهترین مراکز آمریکایی نمونه هایی از آن پیدا می شود.

پیروزی ما تنها در یک جبهه جنگ نیست بلکه در جبهه علم و فناوری هم باید پیشرفته تر از دیگران یکی از ابداعات که انجام شد و جواب داد این بود که اگر شکم از ناحیه گزوفوئید (زیر جناق) تا بخش پایینی باز شود، عضلات منقبض می شود و جدار عقب می رود و بدون بیرون ریختن روده ها می توان این حفره را با استفاده از سوند شستشو داد تا عفونت خارج شود. این روش موجب می شد بیماری که عنوان می شد صددرصد می میرد به این ترتیب زنده می ماند. 
 
* یکی از تکنیکهای جراحی که در زمان دفاع مقدس در کاهش آلام رزمندگان از آن بهره بردید را به عنوان نمونه نام می برید؟

- باز گذاشتن شکم در مجروحانی که عفونت غیرقابل کنترل در حفره صفاقی داشتند یکی از این تکنیک ها بود. روال عادی در جراحی این است اگر آبسه ای وجود داشته باشد باید شکم را شکافت حال اگر همه حفره شکمی عفونت کند به یک حفره بزرگ آبسه بدل می شود که باید شکافته می شد و اگر آن را می شکافتند تا عفونت خارج شود، روده ها نیز خارج می شد و برای بیمار مشکل ایجاد می شد. برای جلوگیری از این مشکل هم روش های متعددی استفاده می شد و برخی از جراحان عقیده داشتند که حفره شکمی باز شود و پس از خارج کردن عفونت، داخل شکم شستشو داده شود و دوباره بسته شود.

یکی از ابداعات انجام شده در این زمینه این بود که اگر شکم از ناحیه گزوفوئید (زیر جناق) تا بخش پایینی باز شود، عضلات منقبض می شود و جدار عقب می رود و بدون بیرون ریختن روده ها می توان این حفره را با استفاده از سوند شستشو داد تا عفونت خارج شود. این روش موجب می شد بیماری که مرگ آن را حتمی می دانستند، زنده بماند.

نوآوری دیگری که در این زمینه انجام شده بود، حفظ پا در بیماران با قطع شریان بود. بر اساس یک باور علمی در میان جراحان بیمارانی که قطع شریان شده بودند به دلیل اینکه در زمان طلایی (6 تا 8 ساعت پس از بروز تروما) به دست جراح عروق نرسیده بودند و عضلات پای آنها مرده بود، باید پایشان قطع می شد و قابل نجات نبود.

اما ما نشان دادیم که تا بعد از 72 ساعت نیز می توانیم عضلات مرده را در مراحل مختلف برداریم و استخوان پا را حفظ کنیم. در واقع پایی که باقیمانده بود پایی بود که پوست و استخوان بود اما از پای مصنوعی بهتر بود و اکنون افرادی هستند که با همین پا به ورزش هایی مانند دوچرخه سواری و فوتبال می پردازند و هیچ کس هم به عنوان معلول به آنها نگاه نمی کند.

* شما چقدر بر پیشرفت پزشکی ایران باور دارید و به نظر شما اکنون در وضع ایده آلی بسر می بریم؟

- خیلی بی انصافی است که برخی می گویند چه کارهایی انجام شده؟ من در زمان شاه در بیمارستان امام خمینی (ره) فعلی که آن زمان بیمارستان پهلوی نام داشت و بهترین بیمارستان کشور محسوب می شد انترن بودم. خدا را شاهد می گیرم که حتی یک آنتی بیوتیک نمی توانستیم به بیمار بدهیم. اگر کسی مشکل ریوی پیدا می کرد سه شربت وجود داشت به نام های آر 1 ، آر 2 و آر 3. کسانی که سل داشتند به هیچ عنوان بستری نمی کردیم، هیچ امکاناتی برای درمان آنها نداشتیم و تنها شرمنده روی بیماران می شدیم.

در صورتی که الآن در بیمارستانهای دولتی تمامی داروهای ضروری تحت پوشش بیمه است و اگر کسی بخواهد بیمه شود روی تخت بیمارستان هم می تواند بیمه شود. در حال حاضر به جز دستگاه Pet هیچ دستگاه دیگری در دنیا نیست که برای کمک به بیماران بکار رود و ما در کشور نداشته باشیم. اینها هم دلیل پیشرفت است و هم دلگرمی برای مردم و ارائه خدمات.

نمی خواهم بگویم اکنون وضع مان ایده آل است چرا که این گفته غلطی است . بلکه باید هر روز از روز قبل بهتر شویم و برنامه ریزی ها طوری صورت گیرد که طبق فرمایش مقام معظم رهبری اگر کسی بیمار شد جز دغدغه بیماری دغدغه دیگری نداشته باشد.