گودرزی: نگرانی از سرانجام پروژه هنر دفاع مقدس/ مسئولان همکاری نمی‌کنند

دکتر مرتضی گودرزی دیباج در گفتگو با خبرنگار مهر، هنر دفاع مقدس را پروژه مظلوم خواند و از اینکه در این راه پر مشقت رنجهای بسیاری از دوست و دشمن بر دوش کشید و استخوان در گلو و خار در چشم آن را تا کنون دنبال می کند گفت. از سنگ اندازی و عدم همکاری برخی سازمانها و نهادها برای این کار که به نوعی یک پروژه ملی و ماندگار است تأسف خورد و در عین گلایه از نامهربانی کسانی که داعیه فرهنگ و هنر دینی متأثر از انقلاب و دفاع مقدس دارند وخود سوژه تحقیقاتی وی بودند تأکید کرد: "... هرگز بعد از هشت سال کار را رها نکرده و نخواهد کرد..."

هنر انقلاب مقدمه ای بر هنر دفاع مقدس

مدیر هنرهای تجسمی حوزه هنری، هنر انقلاب را پیش زمینه هنر دفاع مقدس دانست و افزود: در ابتدای تحقیقات هنر جنگ به "هنرانقلاب" رسیدیم و پس از دنبال کردن هنر انقلاب دیدیم مثل کوه یخی بخشی از هنرانقلاب  در دوره انقلاب و بخش مهمی از آن پیش از انقلاب است و به ژانرهای "هنرسیاه" و "هنراعتراض" در هنر پیش از انقلاب رسیدیم. قبل از پیروزی انقلاب طراحی، کاریکاتور، نقاشی و گرافیک داریم و حتی قبل از آغاز جنگ ما اثر هنری داریم که نشان می دهد، هنرمند این مسئله را حس کرده و عکس العمل نشان داده است. کاریکاتور ما در حوزه گرافیک انقلاب وسیع ترین واکنشها را در حوزه هنرهای تجسمی دارد اما چون متکی به رسانه هاست باز آن جنسی که نقاشی انقلاب دارد نداشته است.

مؤلف کتاب دو جلدی "هنر انقلاب" که به نقاشی و گرافیک انقلاب می پردازد گفت: در بین 10 رشته از هنرهای تجسمی این دو مورد به دلایلی شریفترین و صادقانه ترین گزارش فرهنگی هنر انقلاب است. برای شناخت باطن انقلاب باید به نقاشی انقلاب پرداخت چون فردگرایانه تر، بی واسطه و بدون سفارش کارفرما انجام گرفته است که در کنار آن گرافیک انقلاب است که مردمی ترین نوع هنر است. البته باید گفت که گستره هنری دیگر هنرهای تجسمی به اندازه گرافیک و نقاشی نبود و از همه مهمتر حوزه ای مثل مجسمه سازی اساسا از انقلاب عقب ماند. چون برای ساختن مجسمه زیرساختها و زمینه های امن اجتماعی و اقتصادی نیاز بود که بعد از پیروزی انقلاب و بعد از شروع جنگ این حوزه فعال شد.

وی پروژه هنر انقلاب و دفاع مقدس را دارای یک انرژی معناشناختی دانست که سعی شده کاملا بی طرفانه آن را ثبت و ضبط نماید و افزود: بعد از سی سال از گذشت انقلاب برای اولین بار مقدمه پروژه پژوهشی هنر دفاع مقدس کتاب دو جلدی هنر انقلاب تدوین شد که حدود یک سال پیش از سوی فرهنگستان هنر منتشر شد.

ارائه کتابی ضد هنر انقلاب در نمایشگاه کتاب تهران

گودرزی با اظهار گلایه از عدم انعکاس و پرداخت به اولین گزارش موثق از هنر انقلاب تصریح کرد: من سر در نمی آورم اگر این کار در خارج چاپ و بعد اینجا ترجمه می شد کلی شلوغش می کردند و انعکاس رسانه ای داشت. نمونه اش یک کتابی است که به اسم هنر انقلاب اما علیه هنر انقلاب اسلامی ایران در نمایشگاه کتاب بین المللی تهران دو سال پیش ارائه شد، صرفا به خاطر اینکه روی جلد این کتاب عکس حضرت امام(ره) است. این کتاب با عنوان اصلی "نمایش یک انقلاب" نوشته پیتر چسکوفسکی-عضو لژ فراماسوری برلین- و حمید دباشی است.

وی افزود: چطور کتاب ضد انقلابی در ایران منتشر می شود و صدای کسی هم بلند نمی شود اما در ایران دو جلد کتاب در موضوع هنر انقلاب کار کردیم حتی با کسانی که شاید از نظر مرام و مسلک آنها را نمی پذیریم اما در حوزه تحقیق و پژوهش و کار علم هنر هیچ خدشه ای نمی توان بر آنها وارد کرد چراکه صادقانه ترین و شریفترین گزارش از وضعیت هنر انقلاب در این دو جلد ارائه شده و هیچکس آن را منعکس و دنبال نمی کند.

پیگیری"هنر دفاع مقدس" از  سوی مراکز علمی دنیا و عدم حمایت مدیران فرهنگی کشور

عضو فرهنگستان هنر با اشاره به دیدار اخیر برخی از هنرمندان با مقام معظم رهبری از بلا تکلیفی پروژه هنر دفاع مقدس با گذشت هشت سال از آن اظهار نگرانی کرد و گفت: این پروژه مظلوم بعد از هشت سال که من به تنهایی بر روی آن کار می کنم با اینکه بسیاری از هنرمندان و مراکز خارجی به ما در این زمینه مراجعه می کنند اما در داخل کشور صدای هیچکس در نمی آید و نمی پرسند چرا باید این کار ملی هنوز بعد از هشت سال به نتیجه نرسیده باشد؟

وی در حالیکه به شدت از بی توجهی و عدم حمایت مالی و معنوی مدیران فرهنگی کشور نسبت به پروژه هنر دفاع مقدس اظهار تأسف و گلایه کرد این مسئله را دلیل اصلی طولانی شدن مجموعه هنر دفاع مقدس خواند و گفت: در حالی که ارباب رجوع از کشورهای آمریکا و اروپا داریم از داخل نداریم خیلی عجیب است آنها این مسائل را رصد می کنند اما در داخل مسئولان نه تنها حمایت و تقدیر نمی کنند بلکه وقتی سراغ برخی از سازمانها می رویم که این کار نباید هشت سال طول بکشد چون دست من خالی است و من باید بار یک تیم 50 نفره را بر دوش بکشم، سنگ اندازی و بی توجهی هم می شود.

گودرزی با اشاره به اتمام تحقیقات میدانی این پروژه در تهران بزرگ، تصریح کرد: متأسفانه ما نتوانستیم به شهرستانها برویم چون این پروژه نیاز به یک تیم قوی و حمایتهای مالی دارد که هیچ نهاد و سازمان فرهنگی کشور نه تنها به طور کامل از ما حمایت مالی نمی کند که از حمایتهای خدماتی نیز دریغ می کنند. البته گاهی کمکهای بسیار جزئی شده که جوابگوی این پروژه زمان بر، هزینه بر و ... نیست. من طراح پروژه که باید تنها دغدغه تألیف را داشته باشم همه انرژی و وقتم صرف این مسائل و گردآوری می شود. علامه دهخدا یک تیم ششصد نفری داشت تا توانست آن کار را جمع کند والا به تنهایی چه کاری می توان از پیش برد.

وی افزود: به اندازه یک اتاق 12 متری اسناد و مدارک طبقه بندی شده دارم که در این هشت سال یکی یکی با افراد مصاحبه کرده و آثار را گردآوری کردم و سفرهای زیادی به برخی از شهرستانها رفتم اما ما یک حوزه در هنرهای جنگ داریم به معنای "هنر مفهومی" که کاملا مردمی است و باید از روستاها شروع کرد تا به شهرها رسید و حداقل 20 هزار روستا کانون هستند که اینها را نمی دانیم با چه امکانات انسانی و مالی به سرانجام برسانیم؟

هنرهایی که با جنگ متولد شد و هنرمندان گمنام و دانشگاه نرفته ای که آثار زیبا خلق کردند

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی به مشکلات تحقیقات میدانی در شروع پروژه بزرگ "هنر دفاع مقدس" در سال 79 اشاره کرد و گفت: در آن زمان عمدتا اطراف ما کسانی بودند که یا ساحت فکریشان ساحت خلق اثر بود یا اساسا به حوزه پژوهش و تحقیق پیرامون هنر و مباحث نظری هنر علاقه نداشتند و به همین دلیل اینها را نفی می کردند و یا اینکه به دلیل بی خبری از هر دو مورد و بعضا تنگ نظری هایی که متداول هست در جامعه هنری کشور با اصل این پروژه به صورت شفاهی و یا در حین عملیات مخالفت کردند. من ابتدا یک تنه شروع کردم در اقصی نقاط کشور در مناطق جنگی و غیر جنگی و روستاهای مختلف گمانه زنی کردم و متوجه شدم ما چیزی به نام "هنر دفاع مقدس" در حوزه تجسمی داریم که حدود 10 رشته را در بر می گیرد که برخی از آنها در زمان جنگ متولد شد و حتی پس از سالها از پایان جنگ ما هنر دفاع مقدس می بینیم بر خلاف نقاط دیگر جهان. بعد از این تحقیق جامع متوجه شدیم بخش وسیعی از هنرمندان گمنام هستند و حتی هنرمندان دانشگاه نرفته و آکادمی ندیده هم کار کرده اند.

حساسیتهای سیاسی متأثر از فضای عمومی کشور کار را به کندی پیش برد

وی به برخی از حساسیتهای سیاسی متأثر از فضای عمومی کشور اشاره کرد و افزود: این حساسیتها به گونه ای است که اگر کسی به نام هنر دفاع مقدس به سمت یک پروژه پژوهشی می رفت این تصور در بین خواص چون عوام و عوام متوهم بود که حتما این فرد از طرف سیستم رسمی دولت مورد حمایت است در حالیکه اینگونه نبود. ما سالها تلاش کردیم تا پروژه را به خیلی از هنرمندان و کسانی که خودشان سوژه ما بودند تفهیم کردیم و اولین و جدی ترین مخالفهای من در تحقیق پیرامون هنر دفاع مقدس افرادی بودند که خود سوژه مطالعه ما بودند. من به دلیل اینکه از برخوردها و نامهربانی های آنان رنج کشیدم صبوری کردم و استخوان در گلو و خار در چشم کار را ادامه دادم تا به امروز و می توانم ادعا کنم که تنها منبع مربوط به هنرهای تجسمی دفاع مقدس و انقلاب اسلامی ایران را گردآوری کردم و این افتخاری است.

ادعای دو نفر برای خلق یک اثر

مدیر هنرهای تجسمی حوزه هنری تأکید کرد: در طول تحقیق هشت ساله درباره هنر جنگ و هنر انقلاب تقریبا می توانم بگویم که هیچ دو نقل قولی را پیرامون یک پدیده شبیه به هم پیدا نکردم و اختلاف عقیده بسیار زیاد بود به گونه ای که گاهی دو نفر مدعی خلق یک اثر می شدند که رسیدن به اطلاع درست بسیار سخت بود.

گودرزی بر اهمیت اثر، خالق و زمینه اثر در تحقیقات میدانی تأکید کرد و با اظهار تأسف برای از بین رفتن بسیاری از آثار هنری دفاع مقدس گفت: مثلا ما اثری را در دوران جنگ داریم که هنرمند در مناطق جنگی بر روی دیوار نقاشی دیواری کار می کرده و بر اثر انفجار خمپاره این فرد شهید شده و پدر این شهید که هنرمند است در منطقه حضور داشته قلم بر می دارد و کار نیمه تمام فرزندش را تمام می کند شاید این در ساحت خلق و ساختارشناسی اثر هنری ارزشی نداشته باشد اما در ساحت اسلام و ایثار یک اتفاق بزرگی است و چه بسیار افرادی اینچنین بودند که از دست ما رفتند مثلا ما در منطقه اهواز بسیار آثار در حوزه هنر مفهومی مبتنی بر ایده (conceptual) داریم که توسط بچه هایی که هنر نمی دانستند با استفاده از ابزار و ادوات جنگی خلق شدند اما متأسفانه این آثار نابود شد.

زن بیسواد کرد خالق انگاره های رزمندگان با خمیر نان

وی تصریح کرد: ما به دلیل پایین بودن سرعت کار و گستره مطالعاتی و عدم پشتوانه جدی وعمدتا مسائل مالی آسیبهای زیادی خوردیم و چیزهای زیادی از دست دادیم. مثلا ما یک زن بیسواد روستایی در کردستان داشتیم که نان برای رزمندگان می پخت و متأثر از فضای جنگ با خمیر اضافی مجسمه ای از انگاره های رزمندگان می ساخت. این مادر روستایی وقتی احساس می کند که باید خلق کند می رود به سمت مجسمه چرا گلیم نمی بافد پس این یک پدیده است. بعد از مدتی برخی از رزمندگان که در این منطقه بودند و تحصیلات هنری داشتند ایشان را راهنمایی می کنند که از گل استفاده کند. اما متأسفانه وقتی ما به ایشان رسیدیم از دنیا رفته بود.

عضو فرهنگستان هنر افزود: ما با هنرمندانی در این تحقیقات برخوردیم که شاید از نظر برخی مطرود باشند اما به دلیل گستره ای که جنگ داشت و یک باور ملی دینی که پشت آن بود فراتر از هرگونه گرایشات سیاسی هنر خود را نشان دادند.

وی نقاشی، نقاشی دیواری، مجسمه سازی، گرافیک، کاریکاتور در حوزه گرافیک، طراحی، نقاشی کودکان، هنر مفهومی و هنر چیدمانی را عناوین مجموعه هشت جلدی "هنر دفاع مقدس" برشمرد و تأکید کرد: هنر مفهومی و چیدمانی را بیشتر در بخش روستایی و مناطق غیر شهری می توان دید و سابقه هنر مفهومی خیلی غنی تر و تاریخی تر از غرب است.

پلی میان واقعیت و خیال

وی ضمن تأکید بر محتوای شگفت انگیز آثار هنری دفاع مقدس به مطالعه گسترده خود درباره جنگهای قرن بیستم در جهان و مقایسه آثار هنری خلق شده پیرامون آن با آثار هنری جنگ تحمیلی اشاره کرد و گفت: با مقایسه این آثار به نتایج شگرفی رسیدم. جنسی از هنر در ایران متولد شده که متأثر از فرهنگ کهن ایرانی و فرهنگ اسلامی اضافه شده بر آن است.

دکتر گودرزی بر نگاه واقعگرایانه آثار دیگر کشورها در مقایسه با آثار هنرمندان ایرانی در حوزه جنگ تأکید کرد و افزود: خون، جنگ، کشتار، نظامیگری و نهایتا دفاع و کمی حماسه پردازی در آثار هنرمندان خارجی دیده می شود اما آنچه در ایران اتفاق افتاد اصلا واقع نگاری نبود. هزاران اثر در حوزه دفاع مقدس خلق شدند اما همه آنها هنری نیستند. ما آثار همه را جمع آوری کردیم اما آنچه که ما هنر دفاع مقدس می نامیم آثار هنرمندان است.

منظر تمنا تصویری چند وجهی از واقعیت جنگ در ایران است

وی افزود: در این آثار به هیچ وجه تمایلات واقعی و طبیعت پردازانه و ثبت عین به عین واقعیت نیست بلکه تصویری چند وجهی است که تقریبا در همه حوزه های هنر ما توسط تقریبا همه هنرمندان ما اتفاق افتاده حتی هنرمندانی که به جنگ نگاه تلخی داشتند. هنرمندان ما ترکیبی چند منظری داشتند که منظر تمنا یکی از این منظرها در هنر جنگ است. هنرمندان ما هنر جنگ را جنگ ندیدند بلکه هنر ما را هنر دفاع می دانند چون تفسیر از جنگ ما دفاع بوده است که این فوق العاده مهم است و هیچ کجای جهان ما چنین ندیدیم و این افتخار ماست و این مطلب را بدون تعصب احمقانه می گویم. همه هنرمندان ما حتی آنهایی که ظاهرا گرایشات مذهبی نداشتند اینگونه بودند و نگاهشان در ترجمان بصری و تصویری خاص تمنا است. تمنای ایثار، تمنای انسان اسطوره ای، تمنای اسوه های دینی و ملی ما و عمدتا نگاه سرخ به عاشورا و نگاه سبز به آخرالامر. شاید در دیگر کشورها ایثار را ببینید اما نه از جنس معنوی و غیر زمینی خودش.

مؤلف کتاب "هنر مدرن" پل میان خیال و واقعیت را از ویژگی های منحصر به فرد آثار هنرمندان ایرانی در حوزه دفاع مقدس خواند و گفت: هنرمندان ما همواره بین خیال و واقعیت پل زده اند که در هیچکدام از آثار هنری جنگ در دیگر کشورها چنین چیزی نیست. هیچکدام از آثار هنرمندان ما را نمی بینید که رزمنده را یک نظامی مسلح به تمام معنا به تصویر بکشد شاید داشته باشیم اما این رزمنده کاملا مدافع است نه رزمنده در حال جنگ.

مادر؛ تصویر زن در تمام آثار هنردفاع مقدس

طراح پروژه هنر دفاع مقدس به تصویر مادر از زن در آثار هنر جنگ ایران اشاره کرد و گفت: همه زنانی که در هنر جنگ ما متصور شدند مادرند و این عجیب است و در کل دنیا چنین چیزی نداریم حتی هنر انقلاب ما هم چنین است چون مادر اسوه ایثار، آماده گر فرزند و رزمنده است و این تبلور باور ایرانی اسلامی ماست که در هنرمان متجلی شده است.

وی با بیان اینکه هنرمندان ما نگاههای حماسی را در دل باورهای دینی جستجو می کردند، افزود: رزمنده را آدم تنومند تصویر نمی کردند اما در آن غیرتی را پوشیده متجلی می کردند که شما آن را علیرغم جسم معمولی اش به یک ایستادگی پنهان به سمت آشکار را می بینید.

دکتر گودرزی در پایان آثار هنرمندان ایرانی از جنگ را تمنایی از سخن حضرت زینب (س) که فرمود" ما رأیت الا جمیلا" دانست و افزود: خونین ترین صحنه هایی که هنرمندان ما کار کرده اند زیباترین است که هیچگاه تداعی خونین نمی کنید. با اینکه سر رزمنده در تصویر زده شده تصور نمی کنید که در یک فضای رئال با شما سخن می گوید بلکه در یک فضای ملکوتی تمنای زیبای یک انسان عاشقی است که آرزویش این است که در چنین منظری قرار گیرد.