رودخانه شاپور؛ متنوع‌ترین زیستگاه‌ آبزیان/ نابودی زیستگاه‌های منطقه

به گزارش خبرنگار مهر، ممکن نیست پیچ و خم‌های حاشیه‌ رودخانه شاپور را برای رسیدن به زادگاه خویش بپیمایی و خاطرات آب تنی‌های تابستانه، بازی‌های کودکانه و غرش زمستانی آب در یک نیمه شب بارانی تو را به گذشته شکوهمند این رودخانه پیوند نزند.

رودخانه‌ای که در روزگار شیرین خود که به همین نام شیرین نیز شناخته می‌شود، تا چند سال گذشته هر روزه 230 کیلومتر راه را از کوه‌های جنوبی استان فارس برای رسیدن به خلیج فارس در می‌نوردید تا عظمت جغرافیایی خود را به نمایش بگذارد، امروز چون میراثی تاریخی نشسته بر بستری تفتیده افسانه خویش را برای رهگذران تعریف می‌کند.

رودخانه شاپور از ارتفاعات شمال شرقی کازرون در استان فارس سرچشمه گرفته و پس از اتصال آب چشمه ساسان به آن از حد غربی دشت کازرون گذشته، پس از دریافت آب رودخانه شکستیان و طی یک مسیر کوهستانی وارد دشت خشت می شود.

این رودخانه پس از آبیاری بیش از دو هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی این منطقه و اتصال چند شاخه فرعی دیگر به آن در نزدیکی روستاهای جره بالا و میلک وارد دشت شبانکاره در استان بوشهر می شود.

به منظور بهره برداری بیشتر از آب این رودخانه دو سد مخزنی رئیس علی دلواری و انحرافی شبانکاره در این استان بر روی آن بسته شده است.

سد انحرافی شبانکاره از قدیمی‌ترین سدهای ایران

سد انحرافی شبانکاره از قدیمی ترین سدهای ساخته شده در ایران است که به منظور انحراف آب رودخانه شاپور به کانالهای آبیاری بخش آب‌پخش بر روی رود شاپور در شهر سعدآباد در سال 1319-1317 شمسی توسط بانک کشاورزی پیشه و هنر ایران احداث شد.

در حال حاضر نزدیک به 900 هزار اصله نخل در روستاهای چم درواهی، چهاربرج، بنارسلیمانی، بنارآزادگان، دشتی اسماعیل خانی، سه کنار، تل سبز، خمیسی، گروگزی و محله‌های بهرام آباد و قلایی شهر آب‌پخش به وسیله آب این سد آبیاری می‌شوند.

ایجاد 3000 شغل با احداث سد رئیس‌علی دلواری

سد رئیس علی دلواری دومین سدی است که بر روی رودخانه شاپور در بخش شبانکاره استان بوشهر بسته شده است. هدف از اجرای این طرح تامین آب شرب، آب کشاورزی، تولید انرژی الکتریکی، کنترل و جلوگیری از سیلاب های سالانه و ایجاد سه هزار شغل جدید بوده است.

این سد اگر چه تاکنون مورد بهره برداری کامل قرار نگرفته ولی با همین مقدار آبگیری (198 میلیون مترمکعب آب در سال1391) توانسته علاوه بر مهار سیل‌های مخرب سال‌های گذشته، مشکل بخشی از زمین‌های زیر کشت پائین دست را از دغدغه‌ کمی آب رهایی بخشد.

سد شبانکاره اگر چه بر روی رود شاپور در منطقه شبانکاره بسته شده است اما بر توسعه کشاورزی با افزایش آب برای آبیاری نخیلات در بخش آب‌پخش نیز اثر گذار بوده است.

این بخش با دریافت دو الی سه نوبت آب مازاد توانسته مشکل آبیاری نخیلات خود را تا حدودی مرتفع کند. همچنین این سد با ذخیره آب باران، سیلاب های مخرب روستاهای پایین دست رودخانه شاپور همچون روستاهای بنارسلیمانی، بنار آزادگان، دشتی اسماعیل خانی، بصری، مکابری و چم تنگ را مهار کرده است.

تنوع بی‌نظیر آبزیان آب‌های شور و شیرین در شاپور

رودخانه شاپور همچون سایر رودخانه های کره زمین پیش از آن که با نگاه اقتصادی مورد بهره برداری قرار گیرد به خودی خود دارای نقش ها و کارکردهایی بوده که اگر چه اکنون با احداث سد این کارکردها کم رنگ شده و و یا از بین رفته است اما باز هم چون در ایامی از سال رودخانه به آب بنشیند جلوه‌هایی از این کارکردها را می‌توان به تماشا نشست.

رودخانه شاپور به عنوان یکی از متنوع ترین زیستگاههای آبزیان آب‌های شور و شیرین نظیر انواع ماهی، لاک پشت، خرچنگ و... منبعی مطمئن در تامین مواد پروتئینی ساکنان منطقه بوده است.

علاوه  بر آن رودخانه برای تمامی روستاهای منطقه همواره محل شستشوی اسباب و لوازم منزل، استحمام و در گذشته های دورتر پاسخگوی نیاز آبی آشامیدنی بوده است.

رودخانه شاپور با جریان آرام و گاه خروشان خود همواره به عنوان یکی از زیباترین و دل انگیزترین موهبت‌های طبیعی در منطقه ی خشک و سوزان جنوب کشورهر ساله پذیرای هزاران گردشگر از مناطق مختلف استان و کشور در فصول مختلف بوده است ، گردشگرانی که ضمن بازدید از این رودخانه با شنا، تماشای منظره ی زیبای اطراف رودخانه، ماهیگیری و... اوقات فراغت خود را سپری می کردند.

استفاده از رودخانه شاپور برای شنا در هشت ماه سال

به علت واقع شدن رودخانه در یکی از گرم ترین مناطق جغرافیایی کشور، ساکنان منطقه بیش از هشت ماه از سال در رودخانه به استحمام، شنا، شتسشوی فرش و ظروف و... می پرداختند.

این بهره وری رودخانه را به محلی مناسب برای تبادل افکار، نظرات و اطلاع از اخبار و رویدادهای مختلف از جمله  اتفاقات خوشایند و ناخوشایند خانوادگی و... نموده زمینه ی بسیاری از اقدمات بعدی نظیر انجام امور خیریه، ازدواج، دید و بازدیدها و... را می‌کرد.

زمین های حاشیه‌ رودخانه که در فصل پر آبی از آب اشباع می‌شدند پس از عقب نشینی آب به کشتزارهایی از صیفی جات (هندوانه، خربزه و... ) تبدیل می‌شدند در برخی روستاها نظیر بصری، مکابری، چم تنگ و کره بند زراعت گندم و جو نیز صورت می پذیرفت.

 در صورت فقدان هر نوع کشت انتخابی، این زمین ها به صورت علفزارهای انبوه به صورت اجاره به دامداران منطقه واگذار می شد،( این زمین ها در منطقه با عنوان چم شناخته می‌شوند).

رودخانه شاپور زیستگاه پرندگان بومی و مهاجر

رودخانه شاپور علاوه بر کارکردهای متداول ذکر شده، اثرات مثبت زیست محیطی بسیاری در منطقه داشته که از جمله آنها می‌توان به شکل‌گیری تالاب بزرگ حله در پائین دست رودخانه، افزایش میزان آب زیرزمینی منطقه، زیستگاه انواع پرندگان بومی و مهاجر، کاهش میزان شوری خاک و... اشاره کرد.

امروزه با احداث سد مخزنی رئیس علی دلواری - در کنار بهره مندی‌ها و امتیازاتی که سد مخصوصا به لحاظ اقتصادی داشته است - رودخانه بسیاری از توان‌ها و کارکردهای خود را از دست داده چرخه طبیعت در این منطقه  خشک و حساس دچار بحران شده است.

نگاهی زیست محیطی به رودخانه شاپور و سرگذشت آن نشان می‌دهد رودخانه‌ای که هزاران سال با گذر طبیعی خود از کوهستان به دریا توانسته بود منشا شکل گیری یکی از پویاترین نظام های حیاتی در اقلیم خشک جنوب کشورشده، زمینه شکل گیری و گسترش صدها شهر و روستا را فراهم کند، امروز با ورود عنصری خارجی که قادر به هماهنگ سازی خود با این سیستم طبیعی نبوده در آستانه شکنندگی و از هم گسیختگی قرار گرفته است.

رودخانه شاپور اولین قربانی احداث سد

با توجه به از بین رفتن کشتزارها و علفزارهای حاشیه رود خانه و تبدیل آنها به بیشه زارهایی از گز و درختچه‌های شورپسند، شوری هزاران هکتار زمین قابل کشت، افزایش شوری آب باقی مانده در رودخانه، مهاجرت و نابودی هزاران پرنده، محدودیت در نگهداری از دام و احشام، کاهش میزان آب زیرزمینی، نابودی آبزیان و از بین رفتن صیادی وده ها مسئله ریز و درشت طبیعی و انسانی دیگر که مهم ترین آن ها محو رودخانه ی شاپور از بستر طبیعی و تبدیل آن به ماندابی ایستا و کم تحرک بوده است، باید اذعان کرد که سد اولین قربانی خود که رودخانه بوده را گرفته است .

از این رو بر مسئولان و کارشناسان امر واجب است همانگونه که در توجیه اقتصادی-‌اجتماعی سد بر اشتغال زایی ، احیای اراضی بایر، سیل گیری و....در یک منطقه تاکید می کنند نیم نگاهی نیز به اشاعه بیکاری، کاهش رونق اقتصادی و... در منطقه ای دیگر داشته باشند.

بی شک برنامه ریزی در زمینه احیای رودخانه با به جریان انداختن آب بخصوص در ماه‌های گرم سال ضمن جبران بخشی از آسیب‌های وارده می‌تواند روحی تازه در کالبد بی جان منطقه دمیده نویدبخش تجدید خاطرات خوش ودلنشین گذشته باشد.  

..............................

ساره کفائی