به گزارش خبرنگار مهر، خشکسالی پدیده‌‌ای گریزناپذیر در جهان و کشور ماست که می‌توان با آینده‌نگری و مدیریت جامع منابع آب، از میزان خسارت‌های این پدیده کاست، بنابراین توجه به مدیریت منابع آب می‌تواند راهگشای توسعه پایدار باشد.
بررسی‌های آماری در استان نشان می‌دهد که بیشترین مشکلات نبود مدیریت در منابع آب، در بخش کشاورزی مشاهده می‌شود، چراکه بیش از 90 درصد منابع آبی استان در این بخش روانه می‌شود اما بهره‌وری چندانی حاصل نمی‌شود.
واقعیت آن است که عدم توجه به آینده‌نگری و ملاحظات کم آبی در این بخش به دلیل اطمینان مقامات محلی از تامین آب ناشی شده است. چراکه بیشتر منابع تأمین آب در بخش کشاورزی تا سال‌های دهه 60 از آب و سیلاب‌های رودخانه‌های استان به ویژه رودخانه‌های قره‌چای و قمرود و تا حدود زیادی از آب قنات‌ها بوده است اما به تدریج با واگذاری اراضی دولتی به کشاورزان و افزایش چاه‌ها و به تبع آن کاهش آبدهی قنات‌ها و نهایتاً قطع جریان پایه دو رودخانه قره چای و قمرود در محل‌های مصرف حقابه‌بران و مازادبران، منبع اصلی تأمین آب کشاورزی استان به چاه‌ها وابسته شد.
با ادامه این روند و وابستگی به چاه‌ها در بیشتر سفره‌های آب زیرزمینی موجود افت سطح آب و کاهش کیفیت آب به یک پدیده دائمی و مستمر تبدیل شده است، بنابراین نباید انتظار داشت توسعه بهره برداری از منابع آب و توسعه سطح زیرکشت از وجاهت علمی و فنی برخوردار باشد، از این رو به اعتقاد کارشناسان، بخش کشاورزی استان ناگزیر به تغییر الگوی کشت و طراحی روش‌های نوین آبیاری است.
آن گونه که سید حسن رضوی مدیرعامل آب منطقه ای قم اعلام می کند، بیش از 90 درصد آب استحصالی از منابع مختلف در عرصه کشاورزی مصرف می‌شود، اما متأسفانه باید گفت که به دلیل رواج شیوه‌های آبیاری سنتی که از راندمان پایینی برخوردار است، بیشتر آب مصرفی در این بخش از طریق تبخیز، جذب و ... هدر رفته و در چرخه تولید محصول هیچ نقشی ایفا نمی‌کند. این در حالی است که با استفاده از تکنولوژی و دانش روز دنیا در زمینه آبیاری می‌توان تا حد زیادی از هدر رفتن این منابع حیاتی جلوگیری کرد.
تغییر الگوی کشت و توسعه تجارت آب مجازی
از سوی دیگر شرایط اقلیمی خشک و کاهش نزولات آسمانی و نیز پایین رفتن آب‌های زیرزمینی ایجاب می‌کند که جنبه‌های مدیریت تقاضا و مصرف را در بخش کشاورزی جدی بگیریم و علاوه بر توجه به مفهوم آب مجازی و آمایش سرزمین، محصولاتی در قم تولید کنیم که در عین مصرف کمتر آب، ارزش اقتصادی بیشتری داشته باشد.
البته گسترش تجارت آب مجازی در مدیریت آب استان برای بسیاری از مسئولان و شهروندان مفهوم ناآشنا است. این رویکرد به معنای آن است که اگر محصولاتی که با مصرف بالای آب تولید می‌شوند را از استان‌ها یا کشورهای دیگر وارد استان کنیم، در واقع علاوه بر صرفه جویی در مصرف آب، به صورت مجازی آب وارد استان کرده‌ایم و در مقابل می‌توان کالاهای باارزش اقتصادی بالا و مصرف آب کم از جمله پسته، زعفران، زیتون و... را صادر کرد.
از دیگر سو، میلیون‌ها متر مکعب از حجم حقابه‌های کشاورزی و زیست محیطی از دو حوزه قره‌چای و قمرود مورد تعرض قرار گرفته که عواقب زیانباری برای استان قم در پی داشته و دارد.
غصب حقابه‌های کشاورزی و زیست محیطی
اینکه در سال‌های اخیر از دشت پرشکوه مسیله جز نامی باقی نمانده است، اینکه هر روز شاهد رونمایی از بیابان‌های جدید هستیم و کبک بیایان‌زایی خروس می‌خواند، اینکه ریزگردها مهمان ناخوانده ریه‌های مردم می‌شوند و اینکه شاهد تشدید شوری‌زایی و کاهش کمی و کیفی آب‌های زیرزمینی و افزایش سیل خیزی و... هستیم، نشان آن است که تراز بوم‌شناختی یا اکولوژیکی استان منفی شده که مهم‌ترین عامل آن خشکسالی و قطع حقابه‌های زیست محیطی استان از سوی استان‌های بالادست است.
حفظ بوم سازگان‌های بیابانی برای احترام به گونه‌های خلاق زمین، لازم و خردمندانه است اما در سال‌های اخیر پدیده خشکسالی و قطع حقابه‌ها اثرات نامطلوبی بر زیستگاه‌های طبیعی استان گذاشته است.
شواهد حاکی از آن است که برخی مناطق بیابانی و در معرض بیابان‌زایی از جمله دشت مسیله از قدیم الایام زیستگاه آهو و جبیر و گوره خر آسیایی و ایرانی بوده و حتی گزارش‌هایی از وجود یوزپلنگ وجود دارد اما در حال حاضر به علت خشکسالی و کاهش منابع آبی و از بین رفتن زیستگاه‌ها، تعداد این گونه حیوانات بسیار کم و نادر است.
آن گونه که کارشناسان محیط زیست می‌گویند، قابلیت زیستگاهی این منطقه برای حیوانات ذکرشده همچنان به قوت خود باقی بوده و احیای این گونه‌ها نیازمند اجرای طرح‌های مختلف است که این طرح‌ها بدون آب محقق نمی‌شود.
همچنین غصب حقابه صدها کشاورز و باغدار پایین دست سدها که ابزاری برای احقاق حقوقشان ندارند منجر به ناپایداری اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیستی شده و دستاورد نامبارک این اقدام باعث شوری و زهدارکردن اراضی کشاورزی و باغ‌ها در پایین دست شده است.
با وجود این مشکلات و آسیب‌ها، بهینه‌کردن مصرف آب در بخش کشاورزی، تغییر الگوی کشت، بالابردن راندمان تولید و احقاق حقوق از دست رفته کشاورزان مورد تاکید است.
هدررفت آب در بخش شرب
در بخش شرب نیز، کل مصرف آب در طول یک سال برای شهر قم حدود 95 میلیون متر مکعب است که به طور متوسط معادل 190 لیتر در روز برای هر نفر است که در تابستان این رقم برابر 280 لیتر در روز می‌شود. از این میزان حدود 78 درصد برای مصارف خانگی و 22 درصد برای مصارف غیرخانگی شامل کاربری‌های تجاری، صنعتی، فضای سبز و... است.
اگرچه حدود 8 درصد از منابع آبی استان به مصارف شرب و بهداشتی می‌رسد اما نمی‌توان این واقعیت را کتمان کرد که ما هنوز مسئله بحران آب را جدی نگرفته‌ایم. چراکه از یک سو در رسانه‌های جمعی بحران کمبود آب را به مردم گوشزد می‌کنیم و از سوی دیگر هر روز شاهد شکستگی و ترکیدگی شبکه‌های آبرسانی در کوچه‌ها و خیابان‌ها به دلیل فرسودگی هستیم. از یک سو انتظار داریم مردم جلوی چکه‌های شیر آب داخل منزل خود را بگیرند، از سوی دیگر به دلیل قدمت بالای شبکه‌های آبرسانی، میزان هدررفت آب حدود 25 تا 30 درصد است.
جدا از موضوع کمبود اعتبارات که توجیه‌گر همه مشکلات آبی استان است، فربه‌شدن شهرها و ایجاد شهرک‌های جدید بدون در نظر گرفتن ملاحظات کمبود آب، معضل دیگری است که تمام توش و توان آبفا را - به جای اصلاح و نوسازی شبکه‌های فرسوده - به توسعه شبکه‌های آبرسانی گسیل داشته است که این تناقض‌ها یک نوع بی‌باوری را در مردم ایجاد می‌کند.
علاوه بر اینها، بخش قابل توجهی از منابع آبی استان از طریق انشعاب‌های غیرمجاز و دستکاری در کنتورهای آب به سرقت می‌رود که هر چند مسئولان آبفا از بیان این واقعیت ابا دارند اما چاره‌اندیشی برای جلوگیری از این پدیده غیرقانونی و غیرشرعی از طریق نظارت جدی، اصلاح شبکه و تغییر کنتورها ممکن خواهد بود.
در کنار این بی‌برنامگی و کمبود بودجه، اصلاح الگوی مصرف، تنها راه برای گذر از بحران کم آبی تلقی می‌شود. چراکه در فصل تابستان که قم با بحران جدی کم آبی مواجه شد و حتی تا مرز جیره‌بندی آب پیش رفت، گزارش‌ها و تبلیغات گسترده‌ای برای صرفه‌جویی در رسانه‌های جمعی منتشر شد و به صورت میدانی هم طرح‌های فرهنگی اجرا شد ولی این برنامه‌ها از نیمه پائیز به بعد کمرنگ شده است.
از آنجا که کیفیت آب مورد استفاده در بخش خانگی - چه برای شرب و چه برای مصارف بهداشتی - باید استاندارد آب شرب را داشته باشد، گسترش شبکه دوم برای مصارف غیرشرب ضروری به نظر می‌رسد.
در این میان توزیع آب شرب در کل شهر با استفاده از شبکه فعلی و با تاکید بر مدیریت مصرف و جداسازی شبکه فضای سبز، توسعه شبکه مجزای آب شرب و غیر شرب، توسعه آب‌شیرین‌کن‌های خانگی و صنعتی، توزیع گسترده آب بسته‌بندی ارزان قیمت و ایجاد تاسیسات غیرمتمرکز برای تولید و تصفیه آب و فاضلاب می‌تواند در مدیریت منابع آبی موثر واقع شود.
توسعه صنایع کم آب‌بر
اما در بخش صنعت که کمترین میزان مصرف آب استان را به خود اختصاص داده است، نه تنها نگرانی جدی وجود ندارد بلکه سیاست توسعه صنایع کم آب‌بر در این استان چشم انداز خوبی دارد.
از آنجایی که ورود استان قم به جمع استان‌های صنعتی دیرهنگام بوده است، سیاست‌ها و راهبردهای بخش صنعت از همان ابتدا بر محور توسعه صنایع کم آب‌بر متمرکز شده و اکنون به جرأت می‌توان گفت که قم جزو استان‌های موفق در توسعه این گونه صنایع است.
علاوه بر این، در سال گذشته نخستین طرح استحصال آب مورد نیاز صنعت از فاضلاب کشور در شهرک شکوهیه قم به بهره‌برداری رسید تا این شهرک در زمینه بازچرخانی آب پیشگام شود. در این طرح روزانه هزار متر مکعب فاضلاب شهرک صنعتی شکوهیه را دریافت و 300 متر مکعب آب قابل استفاده در صنعت و 700 متر مکعب آب برای فضای سبز در اختیار قرار می‌دهد.
با وجود اینکه کمتر از 2 درصد منابع آبی استان در بخش صنعت و خدمات استفاده می‌شود، بیش از 90 درصد شاغلان در این بخش مشغول هستند، اما محدودیت منابع آب یکی از مهم‌ترین عامل محدودکننده استقرار صنایع در استان محسوب می‌شود و محل استقرار صنایع موجود در استان غالباً به لحاظ پتانسیل آب سطحی و زیرزمینی وضعیت بحرانی یا در آستانه بحران دارد، بنابراین با توجه به بهره‌وری بالای این بخش، هدایت بخشی از منابع آبی استان از بخش کشاورزی به صنعت مورد انتظار است.
بیشترین مشکل در بخش کشاورزی است
به نظر مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم بیشترین جایی که باید مدیریت بر منابع آبی صورت گیرد، بخش کشاورزی است، چرا که در این بخش میزان هدررفت آب از طریق تبخیر، جذب و... بسیار زیاد است.
سید حسن رضوی در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: در بخش کشاورزی، پارسال 930 میلیون متر مکعب آب مصرف شده که حدود 900 میلیون متر مکعب آن زیرزمینی و 30 درصد از طریق رودخانه‌های 18 گانه بوده است.
وی تغییر الگوی کشت را مهم‌تر از توسعه کشاورزی دانست و تاکید کرد: با محاسبه میزان مصرف هر مترمکعب آب در بخش صنعت و اشتغالزایی به این نتیجه می‌رسیم که هدایت منابع آبی در بخش صنعت بهره‌وری بسیار زیادی نسبت به بخش کشاورزی دارد، از این رو باید به مباحث استفاده بهینه از آب و افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی و انتقال آب‌های ذخیره شده به سمت صنعت توجه جدی داشت.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم گفت: در چند سال گذشته اقدامات خوبی برای آبیاری تحت فشار، تسطیح اراضی و... که در مدیریت منابع آبی تاثیر دارد توسط جهاد کشاورزی انجام شده است اما مهم این است که الگوی کشت در کشاورزی باید تغییر کند.
توسعه کشت زعفران، پسته، زیتون و حتی انار که از میوه‌های بومی استان محسوب می‌شود در راستای تغییر الگوی کشت است. این محصولات نسبت به غلات به خصوص یونجه و صیفی جات مصرف آب کمتری دارند و بعضا یک سوم کمتر یا نصف آنها مصرف می‌کنند.
بنابراین نبود نظام مدیریتی کارآمد در بخش آب و اتلاف بیهوده منابع آبی استان که برای نگهداری و توزیع آن سرمایه‌گذاری زیادی صورت گرفته است را می‌توان به عنوان مهم‌ترین دلیل کم‌آبی استان قم در کنار خشکسالی تلقی کرد و اگر مدیریت جامع و یکپارچه‌ای در بخش آب اعمال شود نگرانی آنچنانی از تامین آب در شرایط بحرانی و خشکسالی وجود نخواهد داشت.
.............................
روح‌الله کریمی
نظر شما