رفتارشناسی گسل‌های البرز انجام نشد/کرج در اِشغال بافت‌های فرسوده

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: وجود حجم وسیع ساخت و سازهای غیرمجاز و بافت های فرسوده در کلان‌شهر کرج با جمعیتی نزدیک به سه میلیون نفر هنگام زمین لرزه خسارات فراوانی به بار می آورد اگر اقدامات عملی برای نوسازی این بافت ها انجام نشود. از آنجاییکه استان البرز با استقرار بر روی گسل های فعال و لرزه زای «کواترنر» در پهنه ای خطر نسبی بالایی قرار دارد با دکتر خلیل رضایی عضو دانشگاه خوارزمی دارای دکتری رسوب شناسی و مهندس فائزه نظری کارشناس زمین شناسی گفتگویی ترتیب داده ایم، در بخش نخست این گفتگو گسل های اصلی و فرعی منطقه معرفی شد چرا که این ناحیه از کشور از دیدگاه خطر زلزله همواره به عنوان منطقه ای خطرناک شناخته شده است.

در دومین قسمت این گفتگو وضعیت بافت زمین و ساخت و سازهای غیرمجاز در استان البرز و کلان‌شهر کرج بررسی شده است که در ادامه می خوانید.

* وضعیت ساخت و سازهای که روی گسل های کلان‌شهر کرج قرار گرفته اند چگونه است؟

فائزه نظری: وضعیت کرج در شرایط مشابهی از تهران قرار گرفته اما به جهت بافت زمین و نحوه ساخت و ساز در شرایط بحرانی نسبت به پایتخت قرار دارد، استان البرز بر روی دو گسل فعال جنوبی از شهرری تا ماهدشت و شمالی از شمال تهران و شمال عظیمیه واقع شده است، مناطق عظیمیه، حسن آباد، کلاک، طالقانی هشتگرد، جنوب اشتهارد و فردیس روی خط ریسک بالای زلزله قرار دارند ساخت و سازهایی که روی گسل های سراسری ماهدشت، باغستان در امتداد کلاک و خلج آباد انجام شده است عواقبی بد خواهد داشت.

بزرگترین بیمارستان استان البرز سال ها پیش، روی گسل فعال ساخته شده است فواصل گسل های فعال در تهران بلند و در کرج کوتاه است و همین امر تخریب و جابجایی شدیدتری را به همراه خواهد داشت.

بزرگترین بیمارستان استان البرز سال ها پیش، روی گسل فعال ساخته شده است فواصل گسل های فعال در تهران بلند و در کرج کوتاه است و همین امر تخریب و جابجایی شدیدتری را به همراه خواهد داشتتهیه نقشه پهنه بندی برای شناسایی نقاط خطرپذیر استان البرز در مطالعات پایه شهری امری ضروری است با شناسایی نقاطی که ریسک تخریب بالا دارند باید میزان مقاومت ساختمان ها سنجیده شود، با بررسی شتاب افقی و عمودی باید سازه هایی مستحکم تعبیه کرد و به نوعی اقدامات پیشگیرانه را در این رابطه لحاظ کرد.

* در برخی نقاط شمالی کرج که بر روی کمربند لرزه خیز قرار دارد، شاهد بلند مرتبه سازی هستیم در این خصوص چه نظری دارید؟

فائزه نظری: بالغ بر ۷۰۰ هکتار از وسعت شهر کرج به روایت آمار رسمی و بالغ بر یک هزار و 100 هکتار به روایت آمار غیر رسمی در اِشغال بافت های فرسوده و پرجمعیت و نسبتا فقیرنشین قرار دارد که در مناطقی مانند اسلام آباد، اخترآباد، سهرابیه، خط چهار حصار، قلمستان، مصباح، اهری، حصارک، کلاک نمود بیشتری دارد و چنانچه اقدامات عملی برای نوسازی بافت های فرسوده انجام نشود و استحکام بناها در برابر زلزله تقویت نشود، تصور وقوع زلزله در کرج با ابعادی به مراتب گسترده تر از زلزله بم همراه خواهد بود.

ساخت و سازهای بی رویه در محلات چسبیده به ارتفاعات کرج بدون رعایت اصول مهندسی زلزله، در کنار شیب زیاد این مناطق در صورت بروز زلزله خسارت فراوانی را ایجاد خواهد کرد متاسفانه علاوه بر مهاجرت بیرونی از سایر نقاط مختلف کشور به کلان‌شهرها، شاهد نوعی مهاجرت درونی نیز هستیم به طوری که در حال حاضر جمعیت روستاهای شهرستان کرج روز به روز در حال کاهش است و آمار گواهی می دهد برخی روستاها نیز خالی از سکنه هستند.

رشد جمعیت شهری باعث شده تا در انتخاب زمین برای ساخت مسکن، برخی استانداردها رعایت نشود گسترش شهر به گسل پای کوه شرایط را برای ساکنان این مناطق مخاطره آمیز کرده و چه بسا توسعه برج های جدید در روی «سازندهای مارنی» بر دوش این مناطق سنگین می کند گسترش کنونی شهرهای اقماری کرج کاملا غیرکارشناسی ارزیابی شده است.

* آیا بیشترین خطر احتمالی متوجه مناطق مسکونی با رشد جمعیتی بالا است؟

دکتر خلیل رضایی: همه این قبیل مسائل زمانی قابل تجزیه و تحلیل دقیق تر قرار می گیرند که از روش های مدیریت سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS و بر اساس روش همپوشی وزن دار استفاده شود تا مشخص شود خطر زلزله عمدتاً کدام نواحی را در بر می گیرد اگر  بیشترین خطر احتمالی متوجه مناطق مسکونی با رشد جمعیتی بالا باشد در این صورت باید سریعا چاره ای اندیشیده شود و همه لایه های جمعیتی از قبیل شهری، تراکم مناطق تجاری، صنعتی، آموزشی و غیره دقیقا مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد و با مدل پهنه بندی خطر زلزله مطابقت داده شود تا در کوتاه ترین زمان ممکن تمهیدات لازم برای گسترش ساخت و ساز چه در بخش مسکونی و چه در بخش صنعتی و یا بخش های دیگر با توجه به مدل به دست آمده اقدام شود.

* آخرین زلزله مخرب در مرکز کشور چند سال گذشته به وقوع پیوسته و دوره بازگشت زمین لرزه چند سال تخمین زده می شود؟

دکتر خلیل رضایی: منطقه کرج در نقشه «پهنه بندی خطر نسبی زمین لرزه در ایران» از مجموعه مطالعات طرح کالبدی ملی ایران - مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران ۱۳۷۶ در منطقه با خطرنسبی بالا قرار می گیرد که در منطقه مذکور برای زلزله ای با دوره بازگشت ۵۰۰ سال بیشینه شتاب افقی حدود ۰.۳ تا ۰.۴ شتاب گرانش زمین پیشنهاد شده است برای محاسبه دوره بازگشت زمین لرزه ها معمولا از روش احتمالی استفاده می شود.

آخرین زلزله مخرب منطقه در ۱۸۳۰ میلادی در منطقه دماوند - شمیرانات رخ داد، بر اساس برآورد احتمالی با در نظر گرفتن تمام گسل های اطراف،  بازگشت زمین لرزهای با بزرگای ۷ ریشتر را حدود ۱۶۰ تا ۱۸۰ سال برآورد می کنند ولی وقتی با در نظر گرفتن این دوره بازگشت، زلزله ۱۸۳۰ دماوند - شمیرانات را به عنوان آخرین رخداد در نظر گرفته و بیان شود که در وقوع زلزله های به بزرگای ۷ ریشتر مثلا ۲۵ سال تاخیر محاسبه شود، مقایسه غلطی انجام شده چرا که زلزله ۱۸۳۰ دماوند - شمیرانات در اثر فعال شدن گسل مشا رخ داده است، ولی بازگشت ۱۶۰ تا ۱۸۰ ساله برای بزرگای ۷ ریشتر با توجه به لرزه خیزی تمام گسل های منطقه مشا، شمال تهران، ایوانکی به دست آمده است بنابراین این نوع استدلال مخدوش است ولی در اصل موضوع زلزله خیزی بالا و خطر زلزله بالا در منطقه تردیدی وجود ندارد.

اما به طور کلی با توجه به اینکه گسل شمال از محله های شمالی شهر عبور می کند می توان گفت؛ از جمله خطرناکترین گسل های منطقه است همچنین با توجه به اینکه گسل مشا گسل طویلی است و از توان لرزه خیزی بالایی برخوردار است بر این اساس و اطلاعاتی که موجود است چنانچه این گسل فعال شود قادر خواهد بود زلزله ای به بزرگای ۷.۵ ریشتر به پا کند مسئله دیگر در محدوده شهر کرج اثر خاک و احتمال تشدید امواج لرزه ای در یک زلزله شدید با بزرگای ۶ ریشتر به بالا به ویژه در بخش های مرکزی و جنوبی شهر است.

در گزارش دیگری که توسط مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبیعی ایران در بنیاد مسکن انقلاب اسلامی با عنوان «گزارش نقشه های هم شتاب گستره تهران و پیرامون آن»  در مهر ماه سال ۱۳۷۲ منتشر شده، بیشینه شتاب حرکت زمین در محدوده شهر کرج برای زلزله ای با دوره  بازگشت ۵۰۰ سال حدود g ۰.۳ تخمین زده شده است. همچنین بر اساس نقشه پهنه بندی خطر نسبی زمین لرزه در ایران، تهیه شده توسط مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن آبان ماه ۱۳۷۸ شهر کرج در پهنه خطر نسبی لرزه  بسیار زیاد با بیشینه شتاب افقی معادل g ۰/۳۵ قرار گرفته است.

در مورد پهنه های گسله که ساخت و ساز بر روی آنها صورت می گیرد، در صورت امکان باید از استقرار جمعیت در این حریم ها اجتناب شود و روی پهنه گسله را به فضای سبز و به طور کلی فضای غیر مسکونی اختصاص دهیم اما اقدام عقلانی این می بود که از ابتدا مانع از تراکم جمعیت بر روی پهنه های گسله خطرناک مثل گسل شمال تهران می شدیم در هر حال برای وقوع زلزله بزرگی در تهران، گسل شمال تهران یک چشمه احتمالی مهم خواهد بود اما اینطور نیست که سایر ساختمان های دیگر که بر روی گسل نیستند آسیب نبینند البته در استان البرز و به ویژه شهر کرج، خوشبختانه اقدامات سازنده ای در حوزه مدیریت طرح های کاربردی و راه بردی در حال انجام است و احتمالا مطالعات ریز پهنه بندی خطر زلزله و مخاطرات ژئوتکنیک زلزله ای نیز در دست بررسی است که به این ترتیب با اعمال دستورات نقشه های مربوطه در ضوابط و مقررات طرح تفصیلی علاوه بر جلوگیری از صدمات جانی و مالی و عمرانی و خدماتی، از جنبه مدیریت سیاسی، مانع هرگونه بحران سیاسی در کلان شهر کرج شود.

* شاید یکی از مهم ترین عوامل خرابی در زلزله پدیده روانگرایی در خاک در زیر پی سازه ها است، به علت اینکه جلوی خرابی سازه بر اثر نیروی افقی زلزله را می توان با تدابیری گرفت، در این زمینه جنس خاک شهر از اهمیت ویژه ای برخوردار است در این خصوص توضیح می دهید؟

دکتر خلیل رضایی: بله همینطور است؛  در خاک های ماسه ای و از آنجایی که بیشتر خاک های سطح شهر از نوع آبرفتی و ماسه ای هستند به علت عدم وجود کانال های فاضلاب و بالا آمدن سطح تراز آب، لایه ای سست، ماسه ای و اشباع از آب را تشکیل داده است که بر اثر زلزله این لایه حالت خمیری گرفته و ساختمانی که حتی بر اثر نیروی افقی زلزله خراب نمی شود را در خود واژگون می کند و ساختمان بر حسب میزان زلزله کج یا کاملا واژگون می شود.

این مسئله از آنجا مهم است که در قسمت های جنوبی شهر تراکم جمعیت و سطح تراز آب های زیرزمینی بسیار بالا هستند، به طوری که در بعضی مناطق با کندن زمین تا عمق ۵ متر به آب خواهیم رسید. بهترین چاره برای این مشکل احداث کانال های فاضلاب است که موجب پایین رفتن سطح آب زیرزمینی می شود، البته سطح آب های زیرزمینی به آرامی پایین خواهد رفت و مدت زمان نسبتا زیادی برای این موضوع مورد نیاز است در ضمن با پایین رفتن سطح آب احتمال پدید آمدن نشست هایی در سازه ها وجود دارد.

یکی دیگر از عوامل تخریب سازه، احداث سازه ها در شیب بسیار زیاد و همچنین احداث ساختمان ها در لبه شیروانی ها به خصوص در نواحی شمالی است که خطرهای زمین لغزش و سنگ ریزش را در پی دارد، به طوری که که خاک زیر ساختمان به حرکت در آمده و در زیر ساختمان می لغزد. نشست های ناگهانی در اثر زلزله یکی دیگر از خطرهای زلزله است، در خاک های سست و دستی مانند نواحی جنوب، خاک دارای پتانسیل بسیار بالایی برای نشست است که نیروی زلزله این پتانسیل را فعال می سازد، این مشکل در نواحی که در اثر تسطیح تپه ها به وجود آمده اند بسیار جدی است همچنین در حال حاضر امکان پیش بینی زلزله وجود ندارد و دستگاه هایی که گفته می شود با قابلیت هشدار وقوع زلزله نصب شده اند، وسیله علمی هستند که فقط می توانند مورد استفاده برای سنجش های علمی- پژوهشی قرار گیرند.

* آیا گسل های شهر کرج رفتارشناسی شده اند؟

دکتر خلیل رضایی: گسل های متعدد اصلی و فرعی در محدوده استان البرز و شهر کرج قرار دارند که برخلاف شهر تهران رفتارشناسی کاملی بر روی آنها انجام نشده است حداقل محدوده تاثیر آنها دو کیلومتر بوده و بنابراین تقریبا تمامی قسمت های شهر را تحت تاثیر قرار می دهند همچنین رسوبات محدوده شهری به طور کامل مطالعه نشده ولی اغلب حاوی گراول و ماسه با لنزهای پراکنده گِلی هستند این رسوبات با تراکم متفاوت رفتار متنوعی را در برابر امواج لرزه ای داشته و باید دقیقا پهنه بندی شوند به طور خلاصه پهنه بندی زلزله، شناسایی گسل های فعال اصلی و فرعی شهر کرج و مناطقی که احتمال خطرات آن مضاعف تر است و پهنه بندی خاک سطحی و زیرسطحی باید در طرح های توسعه شهری مورد نظر قرار گیرد.