به گزارش خبرنگار مهر، صدای گوش نواز و آرام بخش موسیقی در فضای اتاق پیچیده است، با آرامشی عجیب اثر مركب روی كاغذ می نشیند. حروف وسیع و با صلابت یكی بعد از دیگری روی کاغذ نقش می بندند حروفی كه هركدام به تنهایی سرشار از معنی است؛ اشعار زیبای روی كاغذ "والنون و القلم " را تداعی می كنند.
قرار شده تاریخ هنر خوشنویسی و ابزارآلات آن را همراه با شاگردان خوشنویسی مرور كنیم؛ شاید این با هم مرور كردن داشته هایمان را به رخمان بکشد و دانسته هایمان را از تاریخمان افزون کند.
با گذر از اواسط قرن سوم هجری قمری خط نستعلیق متولد می شود. "ابن مقله بیضایی شیرازی "همان شهید راه هنر و از وزرای خلفای عباسی ۷۰ نوع قلم و خط ابداع می كند، از عیسی رنگرزی و سید حسین تبریزی و مالك سلیمی كه بگذریم به میرعماد و زریه خوشنویس می رسیم به "یاقوت مستعصمی" استاد سته(هفتگانه) كه یكی از شاگردان وی نیز "شیخ احمد سهروردی " است كه از اهالی روستای سهرورد زنجان است و به واسطه قلمدان سازی و ذوق هنری اش توانست لقب "یاقوت ثانی " را از آن خود كند، از وی ۳۳ جلد قران به جا مانده است او در اواخر سلسله عباسی می زیست.
"عثمان ابن ابوبكر زنجانی"، از قلمدان سازهای معروف كشور، "ابوالمعالی عزادلین عبدالوهاب زنجانی"، "ابوطالب مدرس زنجانی" خوشنویسی كه برای نخستین مرتبه ابرو باد سازی را از هندوستان به ایران آورد، آیت اله سید مرتضی نجومی، "شمس الدین سهروردی" از ستاره های درخشان آسمان خوشنویسی، "علی ابن احمد قراقوشی"،"شیخ عبدارحیم افشاری"، "حسن علی حیرت زهرعلی خراطی"، "میر حیدری زنجانی"، خلیفه میرطاهر حسین زنجانی"، " ادهم ابهری" از كاتبان شاه طهماسب صفوی، "میرازا آقا خمسه " ملقب به "ملا آقا" كه اكثر كتیبه های حرم امام رضا(ع)، حضرت معصومه(ع)، شاه عبدالعظیم(ع) و عتبات عالیات عراق به دست وی نگاشته شده است، همچنین "محمد حسین خوشنویسان " معروف به "خوشنویس باشی"، استاد "میرزا محمد زنجان" كه كیمیا قلم و زرین قلم از شاگردان وی هستند، "ولی محمد زنجانی"، "میرزا عبدالجبار خمسه ای" معروف به مشكین قلم، "فرج اله خان اوصانلو"، "محمد خالقی"، "محمد كاظم خوینی" معروف به ذاهب، "شیخ احمد سهروردی"، "ابوالحسن صفدری"، "محمد ولی كیمیا قلم" كه احیا كننده خط "ناخونی" بود، "حاج جواد میر محمد رضایی" كه سازنده مركب معروف "رضایی " است و چهل سال به این كار مشغول بود و كتیبه های امامزاده سید ابراهیم و سقف تكیه خانه ارمغانخانه و هتل مقدم را نگاشته است، "صمد رستمخانی"، "زرین قلم زنجانی"، استاد حاج "نجف معصومی زنجانی" از جمله خوشنویسان شهره جهان اسلام و افتخارات استان زنجان هستند كه تاریخ آن ها را در برگ های زرینش جای داده است.
امید به ظهور خوشنویسان جوان با الهام از خوشنویسان چیره دست
استاد حاج نجف معصومی زنجانی كه روحانی ملبس بود از خالقان آثار هنری شاهكار در دنیای هنر بود و در آفرینش كتیبه ها بلامنازع، وی بیش از یكصد جلد كتاب به رشته تحریر درآورده است و بیش از ۱۴۰ كتیبه معروف از خود به جا گذاشته، اغلب كتیبه های عتبات عالیات، كتیبه های مسجدالاقصی، تندیس فردوسی در ایتالیا، تندیس مقبره عمر خیام، و كتیبه ۵ .۱۱ در ۲۰۰ متری مسجد دانشگاه تهران كه بلا رغیب است از آثار وی هستند.
حاج نجف معصومی زنجانی همان خوشنویس متبحری بود كه با چشمان غیر مسلح روی دانه برنج صدری سوره توحید را با تاریخ و امضا خودش ثبت کرد و حالا این دانه برنج ها در موزه های ایران و نجف محافظت می شوند.
همه این ها را یكی از اساتید ممتاز خوشنویسی در زنجان می گوید، سرپرست انجمن خوشنویسان زنجان كه خود، در دهه سوم زندگی اش به هنر خوشنویسی روی آورده است و اكنون با همكاری چند تن از مسئولان خوش ذوق زنجان در اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان درصدد حمایت و تشویق و ترغیب جوانان خوش ذوق زنجان در مسیر رشد و بالندگی هنرهای قلمدان سازی مرکب سازی ابر و باد سازی قلم تراش سازی و خوشنویسی تلاش می كند.
محمدی معتقد است تامین معیشت و حمایت متولیان هنر از هنر و هنرمند موجب درخشش هنر خوشنویسی استان زنجان خواهد شد و دور از ذهن نیست که با نگاه ویژه به این هنر بار دیگر كیمیا قلم ها و حاج معصومی ها در تاریخ این استان پدیدار شوند. وی همچنین معتقد به اصالت هنر برای هنر است و می گوید اگر روزگاری ایرانیان به خود می نازیدند به واسطه فرهنگ و هنرشان بوده است.
محمدی تعداد اعضای انجمن خوشنویسان زنجان را كه سال ۶۱ استاد نقی ریاحی آن را در زنجان بنا نهاد، حدود ۵۰ نفر اعلام می كند و می افزاید: در حال حاضر ۲۰ نفر خوشنویس فوق ممتاز در زنجان وجود دارد. در شرایط كنونی هر كس هنر را شغل اول خود بداند او را دیوانه می پندارند و شاید اگر این آدم های دیوانه و عاشق هنر نبودند با این شرایط دشوار اقتصادی اثری از هنر باقی نمی ماند.
این هنرمند زنجانی مهم ترین راه مقابله با تهاجم و شبیخون فرهنگی را به كارگیری هنر می داند و معتقد است :مسئولان با حمایت های ویژه و فرصت دادن به هنرمندان جوان و اعتقاد به اعتلای هنرهای سنتی و بومی که پیشینه ای بس ارزشمند در زنجان دارند می توانند زمینه های رشد و معرفی این هنرها و جذب گردشگران به مهد جغرافیایی این هنر بی نظیر را فراهم کنند.
وی هنر را پیوند خورده با عشق می داند و تصریح می كند: گرچه قدم برداشتن در مسیر هنر خوشنویسی دشوار و طاقت فرساست اما پایداری در آن موجب ماندگاریست.
این خوشنویس زنجانی با اشاره به قدمت و قداست هنر خوشنویسی كه به واسطه پیوند با مذهب و دین از آن بهره مند است، ابراز می كند: هنر و هنرمند نمودی از ذات اقدس خداوند است و هركس بخواهد شاكر این نعمت باشد باید آن را اشاعه دهد.
محمدی اظهار می كند: خوشنویسی یكی از نعمت ها و شاهكارهای خداوندیست و نخستین خوشنویس جهان اسلام نیز امام علی (ع) بوده اند. بنابراین، این هنر متمایز از هنرهای دیگر است و موجب ماندگاری علم و مذهب شده است
جای خالی قلمدان، قلمتراش و ابرو باد در هنر خوشنویسی
محمدی در بخش دیگری از سخنانش یادی می كند از آنچه زمانی زنجان مهد تولید آن بوده است؛ یعنی قلمدان، قلمتراش و كاغذ ابرو باد.
محمدی می گوید: در گذشته هرجا نامی از خوشنویس و خوشنویسی بود قلمدان نیز خودنمایی می كرد هنر ساخت قلمدان گرچه هنری متمایز از خوشنویسی بود اما وابسته به آن. این هنر گاه آنچنان مورد توجه بود كه اساتیدی همچون عثمان ابن ابوبكر زنجانی و ابوطالب مدرس زنجانی نه تنها به واسطه خوشنویسی بلكه خوشنویسی توام با قلمدان سازی شهره بودند و نام آن ها در كتاب"قلمدان" استاد عبدالعلی برومند كه به مرور تارخچه قلمدان سازی پرداخته است، ثبت شده است.
وی با تاسف از اینكه قلمدان های جدید جایگزین قلم دان های كشویی معروف هنرمندان زنجانی گذشته شده اند بیان می دارد: با توجه به اینكه زنجان خاستگاه مس و ملیله بوده همواره قلمدان سازان زنجانی شهره بوده اند.
این خوشنویس زنجانی با معرفی قلمدان های اصیل زنجان كه مورد استفاده خوشنویسان برتر جهان اسلام بوده می گوید: این قلمدان ها متعلقاتی داشتند كه برای نگارش به یاری خوشنویس می آمدند زمانی كه كشوی قلمدان را می كشیدی در بخشی از آن دوات قرار می گرفت و داخل آن پر یا قلم كه عمدتا دزفولی بود و در دوره قاجار مدل فرانسوی آن نیز كاربرد داشت، سمبه ای كه با آن دوات را هم می زدند، قط زن سنگی یا چوبی كه بر روی آن قلم را قط می زدند، سنگ مهره برای صیقلی كردن كاغذ، قلمتراش كه قلمتراش سازهای زنجان در ساخت آن شهره بودند و ملاقه ای كوچك برای ریختن آب درون دوات.
محمدی یادآور می شود: نقاشی های لاكی، نقاشی های شكارگاه و ابری سازی نیز كه از شاخصه های هنر ایرانیست از طرح هایی بود كه روی قلمدان ها نقش می بست.
كاغذ ابرو باد در زنجان احیاء می شود
این خوشنویس زنجانی تهیه كاغذ ابرو باد را از دیگر هنرمندی هایی برمی شمارد كه همواره همراه هنر خطاطی مورد توجه هنرمندان زنجانی بود و ذوق هنرمندان خوشنویس را برای به تحریر درآوردن خطوط چشم نواز دوچندان می كرده است.
محمدی دشواری تهیه كاغذ ابر و باد را یكی از دلایل منسوخ شدن آن در زنجان می داند و می افزاید : مقرر شده یك ورك شاپ تهیه كاغذ ابر و باد با حضور اساتید كرمانشاه در زنجان برگزار شود تا قدمی در راستای احیای این هنر دیرین برداشته شود.
او به شیوه ابر و باد سازی اشاره می كند و می افزاید: تخم شنبلیله، نشاسته، رنگ های طبیعی همچون لاجورد و سنگ مهره هایی همچون یشم، یاقوت و عقیق در تهیه كاغذ ابرو باد چاشنی ذوق هنر مند می شوند.
این خوشنویس زنجانی ادامه می دهد: در گذشته برای ابر و باد سازی نشاسته را حرارت می دادند تا قوام آید سپس كاغذ را روی سطح صیقلی نگه داشته و نشاسته را با "سنگ مهره" به خورد كاغذ می داندند، از سوی دیگر تخم شنبلیله جوشیده لعاب دار را كه از صافی رد شده بود داخل سینی ریخته و رنگ های طبیعی همچون لاجورد را درون آن می ریختند نوبت به طرح دادن که می رسید هنرمند با دقت و طر های موسوم به "پر طاووسی"، "پروانه ای"، "موجی" و "ابری" را با مفتولی باریك روی رنگ های داخل سینی ایجاد می كرد و سپس كاغذ را به آرامی داخل سینی می انداخت و به آرامی از آن بیرون می كشید تا رنگ های ملایم و زیبا چشم را نوازش دهد. پس از این مرحله نوبت به سنگ مهره كردن كاغذ می رسید تا صیقلی شود و پذیرای دوات قلم هنرمند. البته سنگ مهره كردن باید متناسب با نوع قلم افراد انجام می شد و این كار را بس دشوار می نمود.
و محمدی با تاكید براینكه هنر ،متولی دلسوز و واقعی می خواهد به این امید كه فرهنگ پاسداری از هنر بار دیگر در سرزمین كهن ایران پدیدار شود و هنرهای در حال موت مناطق مختلف كشور احیا شوند باردیگر با زنده كردن یاد و خاطره خوشنویسان برجسته زنجانی به این شعر استاد كیمیا قلم گریزی زد که:"منم در قلم شیر این نیستان، سرخامه ام سوده برسر آسمان"
وی ابراز امیدواری كرد با رویكرد جدید مدیران فرهنگ و ارشاد و میراث فرهنگی صنایع دستی و گردگشری استان زنجان، جان دوباره ای در كالبد هنر زنجان دمیده شود.
گزارش: سولماز شهبازی
