خبرگزاری مهر- گروه استانها- محمد حسین نیکوپور: از آرامگاه نخستین سعدی، که روزهای پر آشوبی را پشت سر گذاشته شاید امروز به اندازه یک قطعه سنگ که در موزه سنگ هفت تنان پاسداری می شود، حکایت ها و روایت های بسیاری به جا مانده که تنها از میان سفرنامه ها و متون تاریخی می شود رد آن را جُست.
از چکیده کلام امیرحسین حکمت نیا که در اینباره پژوهش کرده می شود این را دریافت که آرامگاه شیخ اجل افزون بر شگفتی های گلستان و بوستان که از یادگاران ارزشمند این شاعر بزرگ و بلندآوازه است، طُرفه ایست که در همه دوران ها با تلاش آنها که دلسوز ایران زمین و سرزمین پارس بوده اند نگهداری شده و پایدار مانده است.
این کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری در گفتگو با خبرنگار مهر به بررسی ناگفته های آرامگاه سعدی پرداخت.
او با یادکردی از استاد حسن امداد که در کتاب «جدال مدعیان با سعدی» خط بطلانی بر آنچه آرامگاه سعدی را تنها مقبره این شاعر می پنداشتند، می گوید: با بررسی کتب تاریخی و سفرنامه های به جامانده از سده ها می شود به کُنه این ماجرا پی برد.
نخستین بار گازرگاه درجوار آرامگاه سعدی دیده شد
حکمت نیا در ابتدا با تکیه بر سفرنامه ابن بطوطه که در سال ۷۴۸ ه.ق به شیراز سفر می کند، می گوید: او ۵۷ سال پس از مرگ سعدی با توصیف آرامگاه سعدی گاهی اطلاعات نادرستی ارایه می کند، اما اشاره هم می دارد که مقبره شیخ اجل در زاویه ای نیکو قرار دارد که جلوتر آن «گازرگاه» قرار دارد که مردم در آنجا به شستن لباس مشغولند.
این پژهشگر با بیان اینکه ۶ دهه پس از مرگ سعدی نخستین سند درباره وی تنظیم شده است، می افزاید: سعدی پس از اینکه گوشه نشینی را پیشه کرد در دهکده «سوکان» آرام گرفت. ۵۵سال پس از مرگ این شاعر بزرگ بر اساس یادداشت های ابن بطوطه، ملوانان چینی اشعار او را زمزمه کرده و به دریانوردی پرداختند. این درحالیست که این هنگام آوازه سعدی و اشعار وی در چین پیچیده است.
حکمت نیا با اشاره به اینکه نخستین کسی که تخصصی و حرفه ای روی سعدی مطالعه داشته را باید عیسی بن جُنِید شیرازی دانست، ابراز می کند: این مورخ در سال ۷۹۱ قمری در کتاب «شّد العزار» به شکلی تخصصی مزار سعدی را برای خواننده ترسیم و توصیف می کند. این درحالیست که تاریخ آل مظفر یک سده پس از سعدی حکایت از این دارد که امیر مبرزالدین محمد می خواسته صندوق قبر سعدی را به خاطر پاره ای از اشعارش بسوزاند.
حکمت نیا با تکیه بر کتاب سفرنامه «فیگورا» که در اوایل دوران صفوی نگاشته شده، می گوید: تصوری که سفرنامه نویس از آرامگاه و خانقاه سعدی داشته آنرا مانند مسجدی بیان می کند که دارای دو طبقه بوده است.
هرکه به حوض ماهی دست درازی کند مرگ وی حتمی است!
وی می افزاید: تا دوره صفویه آنچه بر می آید حکایت از این دارد که آرامگاه پابرجا بوده، اما یعقوب خان ذوالقدر در سال ۹۹۸ ق برای قدرت نمایی در برابر شاه عباس صفوی آرامگاه را تخریب می کند. در این هنگام او دارالصفا یا باغ عفیف آباد کنونی و شهر استخر را هم خراب کرد.
حکمت نیا دیگر متن حاوی نکاتی درباره آرامگاه سعدی را سفرنامه شاردن فرانسوی می داند که در زمان شاه عباس دوم سفری به شیراز داشته است. این درحالیست که همان هنگام گلستان سعدی به زبان فرانسه برگردان شده بود.
این کارشناس گردشگری ادامه می دهد: از این هنگام است که این باور مردمی شکل گرفت که هرکه به ماهی های حوض سعدی دست درازی کند مرگ وی حتمی است. زیرا هرکه این کار را می کرد طبق موازین عدالت و قانون دوره صفویه ۱۰۰ سکه جریمه و ۳۰۰ تازیانه به پایش زده می شد.
وی به سفرنامه تاورنیه هم اشاره می کند و می گوید: در این سفرنامه هم که در اواخر دوران صفویه گردآوری شده به شکار ماهی های حوض سعدی و گناه آن اشاره شده است.
اقدام ارزشمند خاندان زند در بازسازی سعدیه
حکمت نیا دوره زندیه را به واسطه حکومت کریم خان زند، حاوی اقدامات ارزشمندی در بازسازی آرامگاه سعدی می داند و ادامه می دهد: پس از این در اوایل دوره قاجاریه چون افراط گرایی رواج داشت باید این آرامگاه ویران شود و در نهایت منجر به تخریب سنگ مزار سعدی شد، پس از این، علی اکبر قوام مصادف با دوران فتحعلی شاه سنگ نویی را بنا کرد که به اشتباه گمان می شود سنگ قبر کنونی توسط کریم خان زند بنیان گذاشته شده است.
وی با بیان اینکه در دوره قاجار تلاش براین بود که یادگارهای زندیه پابرجا بماند، می گوید: از سنگ قبر دوره زندیه آرامگاه سعدی گاهی فقط یک نقاشی دیده می شود و بخش کوچکی از این سنگ در موزه سنگ کنونی شیراز در بنای هفت تنان نگهداری می شود. اما جُرج کُرزن،انگلیسی آخرین سفرنامه نویسی است که اشاره می کند که دوسده پیش چنان این آرامگاه ویران شد که تا اواخر دوره قاجار اوضاع مقبره این چنین است تا اینکه در سال ۱۳۲۵ خورشیدی دولت در مصوبه ای تصمیم می گیرد از محل فروش قند و شکر تولید کارخانه مرودشت کیلویی ۲ریال برای ساخت آرامگاه اختصاص یابد، اما این مصوبه اهیچگاه عملی نشد.
این کارشناس گردشگری به وضعیت آرامگاه سعدی در دوران معاصر هم اشاره کرده و می گوید: پس از اینکه علی اصغر حکمت، بنیانگذار انجمن آثار ملی به دبیری علی سامی به دوباره سازی آرامگاه پرداختند.
آندره گدار طراح نخست آرامگاه کنونی سعدی
وی ادامه می دهد: در کتاب خاطرات حکمت اشاره می شود که تلگرافی به حاج محمد نمازی، بنیان گذار بیمارستان نمازی و دستگاه آب آشامیدنی شیراز به واشنگتن فرستاده شد تا با یاری وی آرامگاه ساخته شود. در نهایت ۷ اردیبهشت ۱۳۲۷ آندره گدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی نقشه نخستین آرامگاه سعدی را برای ساخت به انجمن آثار ملی می سپارد تا مهندس محسن فروغی که طراحی باغ موزه نیاوران از آثار اوست به همراه مهندسی علی صادق اجرایی شود.
وی اشاره می کند: برای خوشنویسی آرامگاه از استاد ابراهیم بوذری بهره برده شد و ساخت مجسمه سعدی که در میدان کلبه شیراز قرار دارد استاد ابوالحسن صدیقی به کار گمارده شد. این تندیس که ۳.۵متر ارتفاع دارد با استفاد از ۵ تُن سگ مرمر ساخته شد و در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۳۱ ساعت ۱۰ صبح ابتدا در میدان دروازه اصفهان پرده گشایی و رونمایی شد و در نهایت سال ۱۳۳۲ آرامگاه سعدی گشایش رسمی یافت.
حکمت نیا به ارقامی هم اشاره می کند که مربوط به دستمزدها و هزینه های تندیس سعدی است که در نوع خود شگفت انگیز است، وی اشاره می کند: حق الزحمه ساخت مجسمه توسط صدیقی ۱۴۵۰۰ تومان و کل هزینه ساخت و نصب آن ۹۸۰هزار تومان است.
احیا فرهنگ ایرانی اسلامی در طرح گسترش سعدیه
طرح گسترش آرامگاه سعدی از هنرهای مهندس سید هادی میرمیران است که با توجه و تأکید بر «زمینه» و «تاریخ»، با هدف احیای فرهنگ ایرانی ـ اسلامی پس از دوسال در شکل کنونی درآمد.
آرامگاه سعدی در انتهای خیابان بوستان و کنار باغ دلگشا در دامنه کوه در شمال شرق شیراز قرار دارد. در اطراف مقبره، قبور زیادی از بزرگان دین وجود دارد که بنا به وصیت خود، در آنجا مدفون شده‌اند از جمله مهمترین‌های آن می‌توان شوریده شیرازی را نام برد که آرامگاهش به وسیله رواق به آرامگاه سعدی متصل شده‌است.
آرامگاه شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی در تاریخ ۲۰ آبان ۱۳۵۳ به شماره ثبت ۱۰۱۰٫۳ در انجمن آثار ملی به ثبت رسیده‌است.
نظر شما