به گزارش خبرنگار مهر در بیرجند، مسافرت در زمانهای گذشته یا برای زیارت بود یا برای تجارت وکمتر کسی برای سیاحت به مسافرت می رفت.
اما سفرهای که تشریفات زیاد داشت، سفرهای زیارتی، مخصوصا زیارت خانه خدا بود که گاهی بیش از یک سال به طول می انجامید، از این رو برای رفتن به چنین سفرهایی مراسم خاصی در نظر گرفته می شد که در خراسان جنوبی امروز این مراسمات کمرنگ شده است.
قرآن و آب در مراسم بدرقه
روز حرکت زائرین مکه همسایه ها و اقوام زائر جمع می شوند و یک نفر قرآن می آورد و جلوی در منزل زائر دو دستی قرآن را بالا نگه می دارد. سپس زائر یا زائران از زیر قرآن سه بار رد می شوند، قرآن را می بوسند و به طرف محل استقرار اتوبوس حرکت می کنند.
پس از اینکه مسافر را از زیر قرآن می گذراندند، هدیه ای شامل یک جلد قرآن، جعبه هایی از زعفران، پسته به عنوان سرراهی به او هدیه می کردند و مسافر نیز موظف بود برای هدیه دهنده سوغاتی بیاورد و به او ثابت کند که در سفر به یادش بوده و محبتش را فراموش نکرده است.
تجمع و مشایعت
مراسم خداحافظی اهالی و خویشان ونزدیکان زائر با پیمودن مقداری از راه وهمراهی کردن مسافرتا مکان معینی مانند امامزاده، ایستگاه اتوبوس، ابتدای جاده اصلی ادامه می یافت.
معمولا ساعات حرکت زائرین درجلسات خداحافظی اعلام می شد و روز موعود، جمعی از اقوام و آشنایان در منزل مسافر جمع می شدند تا ضمن دیدار و خداحافظی مجدد، او را بدرقه کنند. قدیمی ها بدرقه کردن یا به اصطلاح «همپا» رفتن زائرین را ثواب می دانستند به همین دلیل در روز حرکت، شخصی بر درب منزلِ زائر، می ایستاد و چاووشی می‌کرد.
آش پشت پا
پختنِ آش پشتِ پا و توزیعِ آن بین اهالی محل، خویشان و نزدیکان، از آداب سفر در بیرجند به شمار می رود که خانواده زائر با حرکت مسافر خود، برای سلامتی و ایمنی مسافر به آن مبادرت می ورزد.
چاووش خوانی
از آنجا که زیارت اماکن متبرکه، یکی از آرزوهای دیرینه مردم، به حساب می آمد، چاووش را می توان سمبل سفر زیارتی به شمار آورد؛ زیرا بدون حضور چاووش خوان، سفر زیارتی، شور و هیجان نداشت.
در فرهنگ مردم خراسان جنوبی، چاووش خوان کسی است که در سفرهای زیارتی با خواندن اشعار مذهبی مهیج و مناسب، وظیفه تشویق و ترغیب و همراهی مسافران و نیز تذکر به آنها و حفظ شئون سفر برای کاروانیان را بر عهده دارد.
هرچند واژه چاووش یا چاووش درگذر زمان دستخوش تحول معنایی شده اما کاربری آن، همواره در پیوند با مراسم و تشریفات و سیر و حرکت بوده است به ویژه دردوره های اخیر که چاووش به عنوان یکی از عناصر اصلی سفرهای زیارتی و کاروانی، نقش برجسته ای ایفا می کرده است. هنوز هم کم و بیش در بیرجند و روستاهای خراسان جنوبی که سنت های سفر تا اندازه‌ای پایدار مانده است، چاووشان به عنوان«منادیان سفر» و «مُغَنِّیان نواخوان» در سفرهای زیارتی، مسئولیت ارتباطی و نقش فرهنگی ویژه ای به عهده دارند.
فعالیت چاووش خوان در کاروان زیارتی متنوع بود، مثل اعلام زمان مسافرت، آماده سازی فضای بدرقه و استقبال از زائران با خواندن اشعار مذهبی که این عمل در مناطق مختلف، به شیوه های گوناگون برگزار می شد.
استقبال از زائرین
مراسم استقبال از سنت‌های پسندیده ای است که ریشه در میهمان نوازی ایرانیان دارد به خصوص آن که اگر استقبال از زائر خانة خدا یا سایر مکان‌های مقدس باشد.
معمولا زائر با انجام عبادات و اعمال زیارت و با تمام شدن سفر و پس از گذراندن فراز و نشیب های راه سرانجام به مقصد و محل زندگی خود می رسید. در این مرحله خانواده زائر، بستگان و نزدیکانش متناسب با موقعیت اجتماعی زائر، طبق مراحلی با آداب و مراسمی خاص، به پیشباز او می رفتند.
دربیرجند معمولا مراسم پیشواز زائران در خارج از روستا، بخش یا شهرستان ویا به عبارتی در خارج از محل سکونت زائر، انجام می شد، این اصل، از اصول پراهمیت پیشباز به شمار می رفت. از این رو، به دلیل مسافت طولانی بین محل پیشواز تا محل سکونت زائر، پاره‌ای از آداب مربوط به رسم پیشواز نیز در فاصلة این دو مکان به اجرا در می آمد:
پیاده شدن حاجی از اتومبیل، صلوات مشایعت کنندگان را به همراه دارد و چاووش‌خوان، چاووش خوانی را آغاز می کند. یکی از بستگان درجه یک حاجی، حلقه ای گل برگردن حاجی می اندازد و یا در صورتی که بدانند حاجی حلقه گل، دوست ندارد، دسته گلی تزئین شده تقدیمش می کنند زنان قوم و خویش و همسایگان روستایی نیز درون منقلک اسپند می ریزند و بوی اسپند اطراف را عطرآگین می کند.
خوشامدگویی
خیرمقدم، خوشامدگویی و بیان زیارت قبولی به زائر، به منزله خوشحالی افراد از ورود زائر است که نتیجه آن رفع خستگی و سرانجام ایجاد امنیت و آرامش خاطر زائر بوده است:
وقتی که زائر خانه خدا، در میان جمعیتی پیاده می شد که با پیش بینی قبلی و یا دیدن ماشین زائر به استقبال آمده بودند، جلوی پای او گوسفند قربانی می کردند.
همه به حاجی، زیارت قبول می گفتند و حاجی را می بوسیدند زائر هم می گفت: جای شما خالی و در میان مشایعت کنندگان به آرامی به طرف منزل حرکت می کرد.
قربانی کردن
در فرهنگ ایرانی، قربانی کردن در موارد گوناگونی از جمله مراسم شادی، عزاداری، پیشباز مسافر، خرید اموال و ملک، تولّد فرزند، نذر و نیاز و... انجام می گیرد و در این میان، یکی از مهمترین موارد آن، قربانی، پس از ورود زائر از مراسم پرفیض حج است.
در خراسان جنوبی هنگام پیشواز حاجی، گوسفند قربانی می کنند، به طوری که گاهی تعداد آن به هفت ـ هشت راس گوسفند می رسد. گوشت این گوسفندان، در میهمانی ای که حاجی می دهد مصرف می شد.
پذیرایی و ولیمه
از جمله مراسمی که زائران حج در شهرستان بیرجند، پس از بازگشت از این سفر معنوی، به انجام آن همت می گمارند، ولیمه دادن و دعوت استقبال کنندگان به شام است.
خانواده حاجی، پس از بازگشت زائر خود، به شکرانه سلامت او و زحمت‌های دوستان، آشنایان و استقبال کنندگان در مراسم استقبال، این میهمانی را برگزار می کنند.
در این میهمانی که ضیافت و سفره شام است، اهالی، دوستان، نزدیکان و آشنایان دعوت می شوند و حاجی نیز از فراز و نشیب‌های سفر و چگونگی انجام اعمال حج و دیگر خاطرات خود، برای میهمانان سخن می گوید.
هدیه و سوغاتی
هدیه دادن و گرفتن، جایگاهی والا و با ارزش دارد. درفرهنگ مردم خراسان جنوبی، درباره هدیه وانواع آن، مطالب زیادی به چشم می‌خورد. این موضوع در سفر و مسافرت جایگاه ویژه خود را دارد در سفرهای سیاحتی یا زیارتی، مسافر بنا به توان مالی خود، اقدام به خرید هدیه یا آوردن سوغاتی می کند.
در سفرهای زیارتی، همان طور که شرح داده شد، مسافر برای شروع سفر از نزدیکان خود هدیه می گیرد؛ بنابراین حداقل به اندازه ارزش هدیه دریافت شده، ملزم به آوردن سوغاتی می شود. از این رو در سفرها و از جمله سفرهای زیارتی، سوغاتی به نوعی الزام آور، مرسوم شده است و چه بسا با نبود سوغاتی، سفر، کامل محسوب نمی شود.
در خراسان جنوبی «حاجی به هنگام بازگشت از مکّه، تا یک هفته بنا به رسم خود در منزل می نشست و از غریب و آشنا، که برای عرض تبریک و زیارت قبولی می آمدند، پذیرایی می کرد. در ضمن، هر یک از میهمانان که حضور می یافتند کادویی مانند کله قند، طاقه پارچه و نظایر آن به حاجی تقدیم می کردند و حاجی هم سوغاتی‌هایی که از سفر حج آورده بود؛ مانند آب زمزم، قرآن به آنها می‌داد.
نظر شما