گویش همدانی در ورطه فراموشی

 به گزارش خبرنگار مهر در همدان، استان تاریخی همدان با بیش از سه هزار سال قدمت، شایسته لقب پایتخت تاریخ و تمدن شده است و تجلی این تاریخ دیرین گویشی است که شاید در دهه های آینده سخنوری نداشته باشد.

فرهنگ محلی همدان، همچون دیگر فرهنگهای محلی بر اثر تحولات چند دهه اخیر، در پی گسترش روابط اجتماعی و اقتصادی و اختلاط ‌اقشار و طبقات نسبت به گذشته رنگ باخته است به طوری که در حال حاضر این گویش غنی و زیبا، روزگار خوشی نمی گذراند و تحت تأثیر تسلط زبان رسانه ای و اداری دستخوش انحطاط شده است.

این لهجه که زمانی ابزار ارتباط بیانی همه فارسی زبانان همدان بود اینک تنها از زبان سالمندان و در برخی از محله ها و مناطق غیررسمی شنیده می شود و این در حالیست که باید ردپای هویت تاریخی ساکنان دامنه های الوند را در زبان و گویش آنان جستجو کرد.

بر اساس تاریخ، همدان بعد از پایتخت حکومتهای پارسی قبل و بعد از اسلام، در دوره ایران اسلامی یکی از مهدهای تمدن ایران اسلامی بوده و گویش همدانی به عنوان یکی از زیرمجموعه های زبان فارسی و ابزار ارتباطی مردم این منطقه از گذشته دور، از این تاریخ پر تحول اثر گرفته است.

در همین دوران آثار و ردپاهایی از گویشها و زبانهای لری، کردی، عربی و ترکی با لهجه مختلف در گویش همدانی بازتاب یافته به نحوی که براین مبنا گویش همدانی را می توان حد وسط یا میان گاه گویشهای غرب، مرکز، شمال غربی و جنوب غربی فلات ایران دانست.

به گفته زبان شناسان، ایرانیان باستان به پنج زبان دری، خوزی، سریانی، پارسی و پهلوی سخن می گفته اند که گویش همدانی به دلیل قدمت تاریخی آن به عنوان یادگاری زنده بر زبان اندک شماری از مردم همدان جاری است.

لهجه همدانی از اصل و تبار مادی است که به مرور زمان تحت تأثیر فارسی معیار قرار گرفته و امروزه یکی از لهجه‌های فارسی را تشکیل می‌دهد.

این لهجه میراث گران بهایی است که از زبانهای کهن ایرانی به یادگار مانده است و کاربرد واژه‌های کهن در این لهجه بیانگر این موضوع است.

دوره زوال گویشها و لهجه های محلی فرا رسیده است

گروهی از صاحب نظران معتقدند: امروز به نوعی دوره زوال گویشها و لهجه های محلی فرا رسیده است و این میراث فرهنگی ارزشمند در سراسر کشور راه زوال و نابودی را می پیماید.

یکی از آگاهان در زمینه زبانها و گویشهای محلی در گفتگو با خبرنگار مهر در همدان گفت: موضوع مرگ گویشها و لهجه ها بحثی کاملا علمی و پذیرفته شده است، به طوری که بسیاری از زبان شناسان برجسته دنیا معتقدند در طول سال با مرگ بسیاری از لهجه ها و زبانهای بومی در جهان مواجه هستند.

فرهنگ جهانی جایگزین فرهنگهای بومی می شود

محمد آتشی افزود: زبان شناسان معتقدند در کشورهای شرق آسیا مرگ لهجه ها و گویشها بیشتر است به طوری که فرهنگ جهانی به راحتی جایگزین فرهنگهای بومی شده و آنها را تهی می کند و به مرگ آنها می انجامد.

وی در خصوص ریشه پیدایش گویشها و زبانهای محلی گفت: جغرافیای خاص هر منطقه و سبک زندگی ساکنان مناطق مختلف موجب خلق واژه های بسیاری می شود که متناسب با محیط طبیعی، سبک زندگی و ابزارها و وسایل مورد نیاز مناطق مختلف است.

آتشی با اشاره به دلایل زوال گویشهای محلی گفت: از آنجایی که باید زبان و فرهنگ مشترک بر جهان حاکم باشد این امر باعث زوال زبانها و گویش های محلی است.

سرچشمه های گویشی زبان رسمی کشور در حال خشک شدن است

وی افزود: در کشور ما نیز توجه بیش از حد به زبان رسمی کشور و نادیده گرفتن گویش ها و لهجه های محلی موجب شده زبان رسمی کشور تاحدی به یک زبان خشک تبدیل شود و سرچشمه های گویشی پیرامون آن خشک شود.

وی گفت: این امر در نهایت به زبان رسمی هم آسیب می رساند چرا که گویشها برای زبان رسمی، حکم سرچشمه های کوچک برای رودهای بزرگ را دارد.

آتشی با بیان اینکه تاریخ ادبیات فارسی بیانگر آن است که اواخر قرن ششم تا هشتم و نهم دوره ای برای اعتلای ویژه زبان و ادب فارسی بوده، افزود: مهمترین مولفه آن این است که در آن زمان گویشها و لهجه های متعددی در اقصی نقاط ایران رواج داشته به گونه ای که واژه ها و تعابیر و ضرب المثل هایشان به شکلی وارد زبان فارسی شده و باعث غنای این زبان شده است.

رسانه های دیداری و شنیداری ضامن بقای گویشهای محلی هستند

وی گفت: در خصوص حفظ و بقای گویشهای محلی رسانه های دیداری و شنیداری بیشترین وظیفه را برعهده دارند.

وی گفت: در سالهای گذشته متاسفانه برنامه های صدا و سیما به گونه ای بود که شاید ناآگاهانه و غیرمستقیم موجب تخریب زبان های محلی می شد و حتی در بعضی برنامه ها این گویش ها به سخره گرفته می شد اما این جهت گیری به کلی تغییر کرده است.

یکی از کارشناسان مسائل فرهنگی در استان همدان نیز در این خصوص گفت: گویشها از نظر مردم شناسی و جامعه شناسی نمایانگر یک هویت اند و ملتی که با هویت و گذشته خود بیگانه باشد براحتی مورد آسیب قرار می گیرد.

یاشار توسلی گویشها را شناسنامه هویتی دانست و گفت: واژه ها، ضرب المثل ها، قصه ها، آواهای محلی، افسانه ها و بازی ها همه به عنوان بخشی از هویت ما در معرض تهدید هستند.

وی افزود: امروز تکلم به گویشهای محلی در استان همدان کمرنگ شده و با ادامه این روند تا 50 سال آینده اثری هرچند کمرنگ از این گویشها باقی نمی ماند.

توسلی با اشاره به راهکارهایی در این خصوص گفت: صدا و سیما، ادارات فرهنگی، دانشگاه ها باید در حوزه خود در این زمینه کار کنند.

باید با کودکان به زبان محلی صحبت کرد

وی گفت: باید با کودکان در کنار زبان رسمی به زبان محلی نیز صحبت شود تا گویشهای محلی فراموش نشود.

یکی از فعالان عرصه شعر و هنر همدان نیز با بیان اینکه متاسفانه گروهی به اشتباه گویش مردم همدان را که خود شکلی از زبان فارسی کهن و زبان پادشاهان سلسله ماد و مردم غرب و مرکز ایران بوده و در دوران مختلف تحولات زبانی را پذیرفته است، تنها یک لهجه می دانند و از آن به عنوان لهجه ی همدانی یاد می کنند، گفت: لهجه زیر مجموعه ای از یک گویش است.

محسن عبدالهی با بیان اینکه تمامی زبان ها و گویشهایی که امروزه در گستره ایران فرهنگی بزرگ تکلم می شود برگرفته از زبان پهلوی است، افزود: داستان ها، کنایه ها و ضرب المثل هایی که در اذهان یک قوم رسوب کرده است بیانگر گوشه ای از فرهنگ مردم آن مرز و بوم است.

وی ادامه داد: در این میان شعر به عنوان زبان گویای جامعه همواره مورد توجه بوده به نوعی که اگر در بردارنده ظرفیتها و زیباییهای قابل پسند اذهان و مخاطبان باشد و بتوانند القاء کننده یک حس مشترک شود شعری ماندگار خواهد بود.

سرودن شعر به گویش همدانی در حفظ این زبان موثر است

این فعال عرصه شعر و هنر با بیان اینکه برای بیان فرهنگ هر قوم باید از زبان همان قوم استفاده شود، ادامه داد: سرودن شعر به گویش همدانی ضمن اینکه می تواند برآوردنده نیازهای روحی و روانی مردم همدان باشد در حفظ و اشاعه این زبان نیز موثر خواهد بود به شرط آن که سراینده با فرهنگ مردم همدان آشنا بوده و آن را حس کرده باشد.

یکی از تاریخ نگاران استان همدان نیز در کتاب تاریخ همدان با بیان اینکه یکی از مهمترین ویژگی‌های آواشناسی لهجه همدان، ابتدا به کسر کردن هنگام تلفظ واژه‌ها و تغییرات حاصل از آن است، یادآور شده در گویش مردم همدان گاهی یک واژه جانشین یک جمله کوتاه می شود.

پرویز اذکایی با اشاره به اینکه برای بیان هر فرهنگ باید زبان و گویش مختص به آن قوم و نژاد را به کار رود، اظهار داشت: زبان جزیی از فرهنگ است و زبان مردم همدان یک گویش است.

اذکایی چنین نگاشته که گویش همدانی برگرفته از فارسی پهلوی و یکی از اصیل ترین نمونه های بازمانده از گویش های گذشته ایران زمین است که به عنوان یکی از زیرمجموعه های زبان پارسی باستان در دوران هخامنشی و فارسی میانه در دوران اشکانی و ساسانی به عنوان ابزار ارتباطی مردم این منطقه از این تاریخ پر تحول، اثر گرفته است.

پرویز اذکایی همچنین در کتاب همدان نامه خود، حدود مادستان را این گونه عنوان کرده که ماد بزرگ از حدود ری و قزوین تا اصفهان و از آنجا تا کرمانشاه و از ماسبذان تا حدود زنجان و ماه نشان است که امروز شامل آذربایجان، کردستان، لرستان، کرمانشاه و همدان می باشد.

وی همدان را میانگاه زبان فهلوی دانسته و آورده است: میان گاه طیف زبانی فهلوی همانا مرکز ایالت ماد، یا به قول طوسی سلمانی بلاد فهله یا قهستان همدان است و این شهر به مثابه چهارراه بزرگ غرب ایران زمین و نقش معدل بین لهجه ها را ایفا می کند.

این زبان شناس، گویشهای فهلوی را به چهار گروه تقسیم کرده که از جمله آنها گویشهای فهلوی، آذری فهلوی است که شامل شاخه شمال مادی میانه است.

دومین گویش، رازی یا راجی است که در مناطقی همچون ری رواج داشته و حتی اشعاری باباطاهر را به این گویش منسوب می کنند.

اما در خصوص عوامل تاثیر گذار بر گویش همدانی چند نکته با اهمیت است و آن اینکه از سده‌های پنجم و ششم و دوران تسلط ترکان بر برخی ولایات ایران واژه‌هایی از زبان ترکی در گویش شهری و روستایی همدان وارد شده به طوری که باید گفت زبان روستانشینان این منطقه غالبا ترکی است.

از سوی دیگر وجود و رسوخ عنصر یهودی نیز در گویش و لهجه همدانی مشاهده می شود و پس از حمله اعراب نیز برخی از واژه های عربی وارد گویش همدانی شده است.

با این تفاسیر پرواضح است که باید برای ماندگاری گویشهای اصیل در کشور ایران اسلامی تلاش شود و در این وادی توجه به گویش همدانی که ریشه در سالهای بسیار دور دارد از اهمیتی دو چندان برخوردار است که تحقق آن نیازمند یاری کردن تمامی دستگاه های متولی است.