تمایز میان اخلاق تکاملی و تکامل اخلاقی

به گزارش خبرنگار مهر، چهل و سومین کارگاه فلسفه اخلاق به همت خانه اخلاق پژوهان جوان، با حضور حسن میانداری عضو هیأت علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و با عنوان «سازگاری قرآن کریم و تبیین‌های تکاملی اخلاق» عصر روز یکشنبه ۱۱ آذر ماه در محل خانه اخلاق پژوهان قم برگزار شد.

در ابتدای این جلسه محمد صادق روحانی از اخلاق پژوهان مجموعه خانه اخلاق پژوهان جوان به معرّفی کتاب «انسان خداگونه تاریخ مختصر آینده» پرداخت.

در ادامه این نشست میانداری با اشاره به تمایز میان اخلاق تکاملی و تکامل اخلاقی و تبیین خصوصیات اخلاقی انسان در قرآن گفت: در این جلسه مسأله تکامل اخلاقی مورد نظر ماست و از این منظر در قرآن کریم خصوصیات اخلاقی انسانی در دو سطح یکایک افراد و کل انسان‌ها مورد توجه قرار گرفته است.

عضو هیأت علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران افزود: برخی آیات قرآن مرتبط با اخلاقیات تک تک افراد است که با واژه «خُلِقَ» در قرآن از آن سخن به میان آمده است مانند آیات ۳۷ سوره انبیا «انسان از عجله خلق شده است» و نیز آیه ۱۹ سوره معارج «انسان حریص آفریده شده است» و یا آیات مرتبط با خلقت ضعیف انسان در مورد امور مربوط به شهوت.

میانداری با تشریح دسته دوم آیات اخلاقی قرآن که در ارتباط با تمامی انسان‌ها است، خاطر نشان کرد: در این دسته از آیات از واژه «الأنسان» برای تمامی انسان‌ها استفاده شده است همانند آیات ۱۹ سوره فجر، ۲۷ شوری که مرتبط با مال دوستی انسانی است و نیز آیات ۹ سوره هود، ۱۵ زخرف، ۶۶ حج، ۴۸ یونس، ۶۰ زمر و یونس که به ناسپاسی انسان‌ها پرداخته و یا آیات مرتبط با حسادت فرزندان آدم به یکدیگر نظیر آیه ۲۷ سوریه مائده در کنار آیات مرتبط با هدایت انسان به بدی از سوی نفس اماره (۴۳ فرقان، ۵۰ قصص)، خود فریب بودن آدمی (۹۶ طه) از مهمترین این آیات هستند.

وی ادامه داد: اینها نمونه هایی از آیاتی است که خصوصیات طبیعی انسان را که از سوی خداوند در نهاد بشری قرار داده شده، بر می‌شمرد چون به عنوان مثال حسادت قابیل به هابیل که خود از فرزندان اولین خانواده انسانها محسوب می شود، نشان دهنده آن است که حسادت در نهاد بشر باید به طور طبیعی وجود داشته باشد، زیرا قابیل که حسادت را از جایی نیاموخته بود.

پژوهشگر و محقق برجسته موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، توصیفات اخلاقی قرآن را قابل تبیین با شیوه «تبیین تکاملی» دانسته و اظهار داشت: در اخلاق تکاملی دو جزء نیای مشترک و انتخاب طبیعی نقش اساسی را ایفا می‌کنند. نیای مشترک همه موجودات به یک موجود زنده در سه و نیم میلیارد یا چهار میلیارد سال قبل بازگشته و خلقت و آفرینش هر موجود به طور جداگانه معنا ندارد. هرچند که این نظر همانگونه که مخالف تعالیم اسلامی نیز بود، مورد توجه قرار نگرفت.

میانداری با معنا شناسی واژه «انتخاب طبیعی» تصریح کرد: مراد از انتخاب طبیعی، مکانیزمی است که باعث تکامل می‌شود که همین امر محل بحث و بررسی خواهد بود. طبق این مکانیزم، تکامل در جمعیت رخ داده و جمعیت مجموعه ای از افراد یک گونه است که می‌توانند با یکدیگر تولید مثل کنند. افراد جمعیت صفاتی دارند. در طول زمان، با افزایش افراد، فراوانی صفات نیز متفاوت می‌شود. تفاوت فراوانی صفاتی که افراد دارند و به ارث می‌رسند را تکامل می‌گوییم.

وی با بیان سازگاری آیات قرآن با تبیین های تکاملی اخلاق تأکید کرد: با توجه به آیات قرآن که انسان را حریص، بخیل مال دوست و ... می داند، می‌توان نتیجه گرفت که این افراد باقی مانده و رشد بیشتری نسبت به افراد قانع و یا سخاوتمند داشته‌اند. از سویی سطوح انتخاب طبیعی هم متفاوت است که از میان سطوح انتخاب فرد، انتخاب خویشاوند و انتخاب گروه، مهمترین و اصلی ترین سطح، انتخاب فرد است.

عضو هیأت علمی موسسه حکمت و فلسفه ایران تصریح کرد: قرآن همچنان که انسان را تبیین و توصیف می‌کند اما از طرف دیگر می‌فرماید که با فرستادن پیامبران و امامان برای هدایت آدمی و انذار از اینکه مال و فرزند برای شما دشمن محسوب می‌شود، اما انسان همچنان در غفلت به سر می‌برد.

میانداری با اشاره به پاسخ انتخاب طبیعی به پرسش «چنین بودن انسانی» افزود: انتخاب طبیعی امری نزدیک‌بین بوده که به اکنون ما کار دارد. همگی طبیعتاً به دنبال صفاتی هستیم که تولید مثل ما را افزایش دهد، بنابراین صفاتی که مربوط به زمان و دورانی می شود که امکان تولید مثل برای ما وجود دارد (یعنی حیات دنیوی ما) برای ما اهمیت بیشتر دارد، لذا من به دنیا و امور مربوط به آن بیشتر از آخرت خود تمایل دارم.

وی «خودخواهی تکاملی فرد» به معنای دارا بودن صفاتی برای حفظ و بقای خود در فرایند تکامل را تبیین و تصریح کرد: گاه برخی افراد مانند مادر برای فرزند رفتارهایی انجام می‌دهد که در خلاف جهت قانون خودخواهی تکاملی فرد است. در قرآن نیز پیرامون کمک و احترام نسبت به پدر و مادر و خویشاوندان تأکید بسیاری شده است پس باید پرسید آیا این امر نمونه ازخودگذشتگی است؟ خیر بلکه نوعی خودخواهی تکاملی است زیرا چنین فردی، خویشاوند را از هم ژنی خود می داند لذا بقای او را جدا از بقای خود ندانسته و بقای او را همانا بقای خود می‌داند.

میانداری ادامه داد: در قرآن آیات زیادی در مورد ارتباط انسان با بیگانگان آمده است؛ مانند خوبی کردن در برابر خوبی و دشمنی در برابر دشمنی، هرچند که در قرآن ذکر شده است که پاسخ بدی را با خوبی(در مورد خانواده و خویشاوند نه دشمنان) بدهید اما در ادامه نیز فرموده است این کار هر کسی نیست.

عضو هیأت علمی موسسه حکمت و فلسفه ایران به تشریح پاکی و ناپاکی اخلاقی نیز اشاره و خاطر نشان کرد: امور ناپاک مانند مدفوع و ... به زیان اصل بقا است و این تهوع روحی از انتخاب طبیعی آمده است. البته همین تغییر حالت‌های روحی نیز برخاسته از انتخاب فرهنگی است نه طبیعی.

وی با تشریح مسأله انتخاب گروه ابراز داشت: انتخاب گروه می‌تواند به دو صورت ژنی و فرهنگی باشد. در مورد درستی انتخاب گروه ژنی اختلاف نظر زیادی بین فلاسفه زیستی و زیست شناسان هست. انتخاب گروه ژنی ناشی از اختلاف ژنی و توارث هست اما انتخاب گروه فرهنگی، تقلیدی است. آیات زیادی در مورد اختلاف بین گروه ها و قبایل بشری در قرآن آمده که گویای آن است که خداوند خودش انسانها را از قبایل و گروه های متعدد و متمایز آفریده است و همه امت واحد نیستند.

میانداری با بیان نسبت میان رابطه فرد و گروه گفت: انتخاب گروه و قوی شدن آن مستلزم کاهش انتخاب فرد و افزایش انتخاب گروه است. در قرآن تقویت گروه را در گرو کم شدن اختلاف میان افراد دانسته است. از این رو مطابق با آیات قرآن، مخاطبان پیامبران الهی در برابر تلاش آنان برای هدایت مردم به سعادت و راه صحیح می‌گفتند که ما از نیاکان خود پیروی می‌کنیم که این امر بر اساس انتخاب گروه فرهنگی، تقلیدی و البته قابل تبیین است.

وی در پایان گفت: به عقیده برخی، از میان ۵ دین بزرگ جهان، هر کدام که توانسته تا ناظریّت خدا بر انسان را در خلوت، بهتر اقلا کند، بهتر توانسته است که مانع تغلب و بقای گروه شود. لازم به تذکر است که مباحث مطرح شده همگی چه از منظر قرآن و چه از منظر انتخاب طبیعی، صرفا توصیفی بود نه آنکه ارزش گذاری شود کدام رفتار خوب و یا بد است.