گزارشی از مشکلات پخش کتاب: "رابطه" در پخش کتاب موثر است / کتاب یک کالاست و باید تبلیغ شود / صداوسیما تنها کتب درسی را تبلیغ می کند

به گزارش خبرنگار مهر، اگر تقاضای کتاب در بازار توسط موزعان برآورده نشده باقی بماند، علاوه بر ناخشنودی های روانی، زیان های اقتصادی نیز به دنبال خواهد داشت. در واقع هماهنگ نشدن عرضه و تقاضای کتاب از سوی پخشگران در درازمدت به مشکلی مزمن و چشمگیرتر از سایر معضلات بدل می شود.

در کشور ما با توجه به مشکلات اقتصاد عمومی و وابستگی اقتصاد پخش به اقتصاد کتاب به عنوان تابعی از اقتصاد عمومی جامعه، مشکل دوچندان شده است. از آنجا که ساماندهی نظام توزیع کتاب - که شامل روش ها، مقررات، هنجارها و نهادهای پخش و توزیع است - مسئله ای چند وجهی است و راه حل شناخته شده ای ندارد، برای تعریف یک الگوی پخش موفق نمی توان مسائل سیاسی فرهنگی هر جامعه را نادیده گرفت.

مسائل ساختاری پخش کتاب، مسائل حقوقی - قانونی، تشکیلاتی - صنفی، اقتصادی، بازرگانی و دانشی - معرفتی در نظام توزیع جوامع مختلف تاثیرگذارند.

رابطه در پخش کتاب در تهران خیلی موثر است

محسن باقرزاده مدیر انتشارات توس با اشاره به توزیع نامناسب کتاب به خبرنگار مهر گفت: اگر فهرستی از کتاب های جدید تهیه کنید و راسته کتابفروشی های انقلاب را بگردید، به سختی می توانید حتی چند تا از آنها را پیدا کنید.

وی ادامه داد: امروزه پخشی ها فقط کتاب های دانشگاهی را خوب توزیع می کنند؛ در حالیکه کتاب های درسی و دانشگاهی متقاضی خود را دارند و نیازی به این همه کار ندارند.

باقرزاده تبلیغ کتاب های درسی را از تلویزیون در ترغیب موزعان به پخش آنها و نیز تشویق کتابفروشان به گذاشتن آنها در ویترین هایشان موثر دانست و افزود: وضع پخش در شهرستان ها خیلی بدتر است. نویسندگان شهرستانی فکر می کنند ناشران و موزعین تهرانی رابطه ارگانیکی دارند و اینجا کتاب به خوبی توزیع می شود؛ در حالیکه پخش کتاب در تهران سرابی بیش نیست.

وی از رابطه برخی توزیع کنندگان با برخی ناشران خبر داد و گفت: متاسفانه رابطه در پخش کتاب در تهران خیلی موثر است. تقاضا برای کتاب کم است، کتاب که خوب توزیع نمی شود، دولت هم از ناشر کتاب نمی خرد، کتابفروشان نیز که دوره های تخصصی ندیده اند؛ بنابراین انتظاری بیش از این نمی رود.

کتاب معرفی نمی شود، پس متقاضی ندارد

اما رضا یکرنگیان - مدیر انتشارات خجسته - نبود علاقه به کتابخوانی در میان مردم ، معرفی نشدن کتاب های عمومی از سوی صدا و سیما، خریداری نشدن کتاب از سوی کتابخانه ها و کمبود کتابخانه عمومی را از مشکلات توزیع کتاب در کشور دانست.

یکرنگیان تبلیغات فرهنگی تلویزیون را منحصر به کتاب های درسی عنوان کرد و گفت: اگر ناشر بخواهد کتاب را یک نوبت در صدا و سیما تبلیغ کند، بر اساس تعرفه آگهی های تجاری صداوسیما شاید مجبور به پرداخت تبلیغی بیش از اندازه حق التالیف کتاب شود. در حالیکه ترویج و تبلیغ کتاب های غیر درسی در رسانه ملی بسیار ضعیف و حتی نزدیک به صفر است.

کارشناسان معتقدند تبلیغ و اطلاع رسانی درباره کتاب کاری کارشناسی است که باید متخصصان رشته های مختلفی چون جامعه شناسی، روان شناسی اجتماعی و اقتصاد به صورت یک گروه کاری روی آن کار کنند.

وی ادامه داد: ترویج کتاب و کتابخوانی در مترو و اتوبوس ها کار درستی است چرا که کتاب را میان مردم می برد.

نهادهای صنفی امور را به دست بگیرند؛ قوانین دولتی مرتب تغییر می کنند

ناشران، کتابفروشی را جزء کم سودترین کارها می دانند. آنها معتقدند همه کالاها به قیمت روز عرضه می شوند اما قیمت کتاب ثابت است. بنابراین با تخصیص تسهیلات دیگری از سوی دولت و شهرداری ها شاید بتوان بار مالی ناشران و کتابفروشان را کاهش داد.

یکرنگیان در این خصوص گفت: همکاری اتحادیه ناشران و وزارت ارشاد در حذف مالیات های کتابفروشان کار پسندیده ای بود که امروز هم برای تخصیص کاربری ویژه از سوی شهرداری ها به کتابفروشی ها مثل داروخانه، دفتر اسناد رسمی، مطب پزشکان و غیره در حال بررسی است.

بازرس اتحادیه ناشران، این اتحادیه را نهادی رسمی دانست که باید با همکاری شرکت تعاونی و توزیع کنندگان کتاب تهران برای توزیع کتاب برنامه ریزی دقیق انجام دهند. وی در این خصوص اظهار داشت: متولیان دولتی و قوانینی که تصویب می کنند مرتب تغییر می کنند اما اتحادیه ها چون نهادهای صنفی هستند باید بسیاری از کارهایی را که نهادهای دولتی انجام می دهند مثلا صدور جواز نشر را در دست بگیرند. ترویج خصوصی سازی در این عرصه به نتایج مطلوب تری منتج خواهد شد.

مدیر انتشارات خجسته بر وجود یک سازمان پخش کارآمد برای توزیع کتاب به تمام نقاط کشور همراه با صندوقی برای تضمین بازگشت سرمایه تاکید کرد.

کارشناسان علاوه بر مشکلات اقتصادی بازار کتاب و کمبود سرمایه و امکانات موزعین، به ضعف تخصصی آنها هم در کاری که پیشه کرده اند تاکید می کنند. فعالیت های تفکیک نشده، ارتباطات ضعیف و کندی و نبود خلاقیت از دیگر مولفه هایی است که نظام توزیع کشور ما را گرفتار کرده است.

یک موزع حرفه ای علاوه بر لزوم شناخت درست از کتاب و نویسنده و ناشر و چاپخانه باید مخاطبان، کتابخانه ها، جراید و نشریات و حتی محافل فرهنگی را هم به خوبی بشناسد. شناخت بازار و سیاست های پخش کالاهای فرهنگی در کشور و نیز خارج از ایران، موزع حرفه ای را از تازه کاران متمایز می سازد.

تلویزیون به کتاب به اندازه چیپس اهمیت بدهد

ابراهیم کریمی - مدیر پخش گزیده - مشکل اصلی پخش کتاب در ایران را کمبود تقاضا می داند و معتقد است موارد دیگر در مراحل بعدی قرار دارند.

وی در این خصوص به مهر گفت: کتاب "آشپزی" رزا منتظمی بیش از 30 سال است که جزو پرفروش ترین کتاب ها قرار دارد؛ چرا که برای آن در بازار تقاضا هست. افول مرتب تیراژ کتاب در ایران نشان دهنده کاهش تقاضاست. اگر تقاضایی در بازار باشد چرا موزعین کتاب را پخش نکنند؟ همه از این قضیه سود می بریم.

کریمی تعداد اندک کتابفروشان در کشور به خصوص در شهرستان ها را دلیل سود پایین فروش کتاب دانست و افزود: اگر لوازم التحریرفروشی ها و کتاب های درسی را کنار بگذارید، چند کتابفروشی باقی می ماند؟ کتابفروشی های ما حتی ظرفیت ارائه همین حجم اندک تولید را هم ندارند. پخش معجزه نمی کند. شهرکرد پنج کتابفروشی دارد و در زنجان تنها سه مغازه هستند که کتاب می فروشند.

وی معتقد است که در حالیکه صداوسیما، آموزش و پرورش و واحدهای فرهنگی در ایجاد انگیزه و تقاضا برای مطالعه کتاب در جامعه موثرند.

وی به وضعیت آگهی های فرهنگی رسانه ملی انتقاد کرد و افزود: اگر صدا و سیما نیم ساعت یک کتاب را تبلیغ کند فردا فروش آن به اوج می رسد. ما توقع داریم همان طوری که چیپس و پفک از تلویزیون تبلیغ می شود و به همان اندازه ای که به فوتبال بها می دهند به فرهنگ و کتاب هم توجه شود.

وی تصریح کرد: اگر تقاضا باشد دیگر نیازی به بودجه های دولتی نیست. وقتی درآمد موسسه های توزیع و کتابفروشی ها پایین است نمی توانند افراد متخصص را استخدام کنند و این کلاف سردرگم هر روز پیچیده تر می شود.

تقاضا تابع رعایت استانداردهاست

اساسنامه شرکت تعاونی توزیع کنندگان کتاب، کتاب را به پنج دسته تقسیم کرده است؛ پرفروش، کند فروش، غیرقابل فروش، ارزشمند ولی بد فروش و تولید فکر جدید. نتیجه منطقی این تقسیم بندی، فروش بالای کتاب های نوع اول،  بازگشت سرمایه اگرچه طولانی مدت کتاب های نوع دوم، فروش بد نوع سوم و فروش سخت ولی قابل تامل نوع چهارم و پنجم است. کتاب های کند فروش اگر چه دیر به فروش می رسند اما ناشر ، کتابفروش و موزع درباره آنها ذهنیت منفی ندارند. اما کتابهای غیرقابل فروش به خاطر نداشتن بار فرهنگی و تکنیکی و فقدان استانداردهای لازم بیشترین مشکل را در روند فروش به خود اختصاص داده اند.

امیر صفرزاده رئیس شرکت تعاونی توزیع کنندگان کتاب در این باره گفت: ناشر - مولفان، ناشران، مترجمان و مولفان مبتدی با سرمایه خود اقدام به چاپ کتاب های فاقد استانداردی می کنند که ناشران و موزعین با تجربه زیربار انتشار و توزیع آن نمی روند؛ حتی اگر دولت هم به آنها کمک کند چون فروش نمی کنند روز به روز مشکلاتشان افزایش می یابد. بنابراین می مانند و تنها در انبارها فضا را اشغال می کنند.

وی حتی پخش مطلوب کتابهای غیرقابل فروش را در افزایش تقاضا برای مطالعه آنها بی نتیجه دانست و افزود: کتاب های پرفروش مثل کتاب های سیاسی، رمان های خوب و کتب درسی و کمک آموزشی هیچ مشکلی ندارند چرا که استانداردها را رعایت کرده و به درستی پخش شده و به فروش می رسند.

ارتباط میان اتحادیه ناشران و شرکت تعاونی توزیع کنندگان نیازمند است

صفرزاده با اشاره به راه اندازی بخش "مشاوره قبل از چاپ" در شرکت تعاونی توزیع کنندگان، توضیح داد: ما و اتحادیه ناشران می توانیم در این زمینه انتخاب موضوع به ناشران غیرحرفه ای کمک کنیم اما متاسفانه به این بخش، مراجعه قابل توجهی نمی شود. ناشران غیر حرفه ای زمانی متوجه می شوند که یک کتاب غیرقابل فروش روی دستشان می ماند.

وی نقش دولت را در رفع معضلات حوزه پخش، کاهش هزینه های موسسات توزیع، معافیت مالیات، حمایت بیمه تامین اجتماعی از موزعین و ارائه تسهیلات شهرداری ها به موسسات توزیع عنوان کرد و ادامه داد: ما یک شرکت تعاونی هستیم و هم باید تسهیلات شرکت تعاونی ها شامل حالمان شود و هم به دلیل کار فرهنگی که انجام می دهیم مورد حمایت ارشاد قرار بگیریم؛ در حالی که از میان بیش از 300 موسسه توزیع و موزع در تهران که شامل ناشر - موزع، موزعین انحصاری، موزعین سرپایی و موزعین اصلی هستند تنها 41 موسسه در شرکت تعاونی و توزیع کنندگان عضو هستند.

صفرزاده به ارائه اطلاعات به همه موزعین از سوی این شرکت تعاونی خبر داد و گفت: وجود یک ارگان صنفی توزیع به نفع همه است. علاوه بر اینکه دولت با تبلیغات می تواند به افزایش تقاضا کمک کند ارتباط منسجم بین اتحادیه ناشران و ما می تواند به حل معضلات حوزه توزیع کمک کند.

وی ایجاد بازاری قانونمند و حافظ منافع همه، حفظ حاشیه سود (تخفیف)، پذیرفتن کتاب به عنوان یک کالا، راه اندازی صندوق حمایت صنفی موزعین و واحد حل اختلاف، تولید کتاب های مطلوب و استاندارد توسط ناشران و واگذاری توزیع به موسسات پخش از سوی ناشر - موزع را راه حل های ارائه شده این شرکت تعاونی اعلام کرد.

از آنجا که ساماندهی پخش کتاب در کشور به عوامل متعددی ارتباط دارد به نظر می رسد برای استخراج ریشه های نابسامانی موجود در نظام توزیع و عزم راسخ برای اصلاح الگوی پخش در ایران بر اساس آن، پژوهشی جدی و علمی تنها راه حل است.

فرمول مدرن نشر امروز جهان از فرمول سنتی "چاپ کن"، "پخش کن"، "بفروش و برشمار خوانندگان بیفزا" به "اطلاع بده و بازاریابی کن"، "سفارش بگیر"، "چاپ کن و اثر را به دست متقاضی برسان" تغییر کرده است؛ تحولی که به نظر می رسد ما نیز ناگزیر به اجرای آن هستیم.