گنبد سلطانیه آئینه تمام نمای معماری "ایرانی-اسلامی"/ عظمتی رنگ باخته از مرمت های غیر اصولی

به گزارش خبرنگار مهر، بنای باشکوه قامت افراشته در دامن تاریخی "چمن سلطانیه"، عظیم ترین گنبد آجری جهان است که استوار و مستحکم خودنمایی می کند تا هنر و معماری اسلامی و ایرانی را به رخ عصر حاضر بکشاند.

سلطانیه با ارتفاعی نزدیک به دو هزار متر از سطح دریا در 36 کیلومتری شهرستان زنجان و با فاصله چهار کیلومتری از جاده قزوین زنجان در دشت سلطانیه و در کنار چمن سلطانیه واقع شده است. دشت وسیع سلطانیه که از دامنه کوههای شمالی منطقه آغاز و تا اولین رشته کوههای جنوبی منطقه ادامه پیدا می کند، تقریبا در نقطه مرکزی، چمن سلطانیه را که همانند تخته فرش تنیده از ابریشم است، در آغوش کشیده است.

دشت سلطانیه به استناد مدارک باستانشناسی خواستگاه استقرار های مختلفی از هزاره های پیش از تاریخ و سرچشمه رودخانه های زنجانرود و ابهر رود است. این دو رودخانه پس از قدرت گرفتن از آبهای تحت الارضی چمن سلطانیه در طول مسیر و کنار شاخه های فرعی خود به نوعی باعث پدید آمدن و قوام سکونتگاه های مختلفی شده اند.
 
گنبد سلطانیه؛ حکایت دلدادگی مغولان به اهل بیت
 
در خصوص تاریخچه شهر سلطانیه و گنبد آن می خوانیم : هنگامی که ارغوان خان (پسر آباقا خان) چهارمین ایلخان مغول بر اریکه سلطنت تکیه زد، تصمیم گرفت در محل سلطانیه فعلی شهری بنا کند. بدین رو دستور داد « قلعه ای که دور باروی آن 12هزار گام باشد، از سنگ تراشیده بسازند »‌. ارغون پس از آغاز ساخت ساختمان این قلعه در حالی که هنوز نیمه کاره بود در آن مسکن گزید و به سال 691 ه.ق در گذشت و در همان جا به خاک سپرده شد.

غازان خان (جانشین وی) از پیگیری کار پدر منصرف شد و متوجه تبریز و احداث محله شنب غازان شد. با به حکومت رسیدن الجایتو به سال 702 ه. ق کار ساخت شهر سلطانیه از سر گرفته شد وی دستور داد شهری بسازند که دور آن 30 هزار گام باشد، همچنین قلعه ای کوچک به مساحت 2000 گام که با حصار و 16 برج در بر گرفته می شد.

عرض دیوارهای قلعه به اندازه ای بود که چهار سوار به آسانی می توانستند در کنار هم بر روی آن حرکت کنند. الجایتو همچنین امر کرد آرامگاه با شکوهی برای وی بسازند. اولجایتو پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت که به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان، آرامگاه رفیع و با شکوهی برای خود بسازد به همین جهت برای بر پایی این آرامگاه، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند .

بنای گنبد سلطانیه بر اساس طرح آرامگاه غازان خان که آن نیز از بنای آرامگاه سلطان سنجر در(مرو) الهام گرفته شده بود ساخته شد با این تفاوت که پلان آرامگاه سلطان سنجر مربع و پلان گنبد سلطانیه هشت ضلعی است اگر چه تا حدود زیادی معماری آرامگاه سلطان سنجر در بنای سلطانیه تاثیر گذاشته بود، لیکن نکات ابتکاری در بنای اخیر به حدی است که آنرا به صورت یکی از شاهکارهای هنر و معماری ایران در آورده است که بعد ها نمونه و الگویی برای احداث تعداد زیادی از ابنیه این دوره شد. همچنین معماری گنبد سلطانیه را شخصی به نام سید علی شاه انجام داده است.

ظاهراهنگامی که اولجایتو امر به احداث آرامگاه خود کرد هنوز یکی از مذاهب اسلام را به عنوان مذهب رسمی انتخاب نکرده بود. وی تقریبا در هنگامی که کار ساختمانی گنبد رو به اتمام بود، سفری به عراق کرد و تربت پاک امام حسین (ع) و حضرت علی (ع) را در کربلا و نجف زیارت کرد.  بنا به قولی بر اثر تشویق و ترغیب علما و روحانیون بزرگ شیعه که در دستگاه حکومتی صاحب منزلتی بودند، اولجایتو مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی پذیرفت و بعد از مدتی تصمیم گرفت که آرامگاه خود را به ائمه اختصاص دهد. بدین منظور قصد انتقال اجساد مطهر آنان امام علی (ع) و امام حسین (ع) را به سلطانیه داشت، تا بر رونق تجاری و اهمیت مذهبی پایتخت جدید التاسیس خود بیفزاید.
 
لذا دستور داد تا تزئینات داخلی بنا که تا آن روز انجام نگرفته بود، به گونه باشد که در آن شعائر مذهب تشیع بخوبی مورد استفاده قرار گیرد. به همین جهت بود که کلمه «علی» به طور مکرر با کاشی در متن آجر نوشته شده است . انتقال اجساد مطهر ائمه (ع) بخاطر مخالفت شدید علمای شیعه و یا به قولی، خواب سلطان که حضرت علی (ع) را از این عمل ناراضی دیده بود انجام نگرفت و سلطان از این کار منصرف شد.

الجایتو در سال 716 ه. ق بعد از یک بیماری نسبتا طولانی در گذشت و با فوت او ، موقعیت سلطانیه نیز ساقط شد و با سقوط سلسله ایلخانان، آخرین رمق سلطانیه نیز تمام شد.

سلطانیه در سال 786 ه. ق در حمله تیمور لنگ غارت و چپاول شد و بسیاری از آبینه های آن ویران گشت و مردمانش کوچ کردند. در عهد میران شاه (پسر تیمور) این شهر دوباره مورد ویرانی قر ار گرفت و سرانجام در نتیجه جنگی که بین قرا یوسف و فرزند میران شاه به نام ابوبکر رخ داد، شهر سلطانیه به کلی موجودیت سیاسی و اقتصادی خود را از دست داد.
 
سلطانیه؛ نماد هنر ایرانی و اسلامی
 
علاوه بر کتیبه های متعدد مشتمل بر آیات قرآنی، احادیث نبوی و اسماء جلاله و مقدسه که در بخش های مختلف بنا درج شده در سطح جرز ایوان های جنوب شرقی و غربی نیز در لابه لای نقوش تزیینی، نام علی (ع) به طور مکرر به خط ثلث و در گرداگرد آن کلمات ابوبکر، عمر، عثمان، علی (ع)، حسن (ع) و حسین(ع) تکرار شده است. وجود اسامی خلفا انتساب این نقوش را به دوره صفوی مردود می سازند.

 
در طبقه اول ایوان شمال غربی نیز عبارت «السلطان محمد الجایتو » با خط آبی گچ چندین بار تکرار شده است . در خصوص دلایل وجودی دو لایه تزیینی در بنا، نظریات مختلفی ابراز شده است. همان طور که گفته شد، برخی عقیده دارند که لایه اول به قصد انتقال آرامگاه های مطهر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) صورت گرفته که پس از انصراف از این کار ، لایه تزیینی دوم – که بیشتر نشانه مذهب تسنن است – برروی لایه اول اجرا گردیده است .
 
عقیده دیگر این است که بناهای ارگ سلطانیه ابتدا با نظارت خواجه سعد الدین و سپس خواجه رشید الدین فضل اله ساخته و پرداخته شده که پس از قتل خواجه سعد الدین در سال 711 ه. ق و سپس خانه نشین وکشته شدن خواجه رشید الدین و قبضه شدن دار الحکومه توسط تاج الدین علی شاه، وی آثار نامبردگان را ازبین برده است. نظریه سومی نیز که مطرح است ، تغییر مذهب الجایتو از تشیع به تسنن است.
 
درباره ورودی های اصلی به فضای داخلی، به خاطر وجود راه های متعدد نظریه های مختلفی ابزار شده که عمدتاً ایوان های شرقی و شمالی را به عنوان ورودی های اصلی معرفی کرده اند و وجود کتیبه های مفصل ایوان شرقی و کتیبه های به خط ثلث ایوان شمالی ، مؤید این نظر است . به نظر می رسد در گذشته ، راه های دیگر با پنجره های آهنی مسدود می شده اند .
 
کف بنای گنبد سلطانیه با زیر سازی آجر فرش و شفته آهک و روکش سنگ مرمر سفید یا سنگ رخام فرش شده بوده است . با کاربردی ، بالکن های هشتگانه ای هستند که از ایوان پدید آمده اند و به نوبه خود دارای تزیینات زیبایی اعم از کایکاری مقرنس کاری ، تسمه کشی ، گچکاری و تلفیق آجر و کاشی و سر انجام کتیبه های متعدد هستند.

 این ایوان ها که رو به بیرون هستند، هریک به طور متقارن به سه واحد طاق و تویزه تبدیل شده و آرایش سقف آنها زیباترین و جذابترین تزیینات هنر گچبری ایران است راه پله ها از طبقه اول شروع می شود و تا بالای مناره ها ادامه پیدا می کند.
 
بنای گنبد سلطانیه از نظر تزیینات یکی از موفقترین نمونه های معماری اسلامی ایران به شمار می رود . عوامل مختلف تزیینی بنای گنبد سلطانیه عبارتند از 1- تزیینات آجری 2- تزیینات گچبری 3- کتیبه ها 4- کاشیکاری . 5- تزیینات رنگ و نقاشی . 6- تزیینات سنگی . 7- تزیینات چوبی؛ در این بنا از ، تزیین آجری به سه صورت : آجرهای قالبی ، آجرهای کنده کاری و تلفیق آجر و کاشی استفاده شده است.

آجر قالبی در چهار ایوان جنوبی ، شرقی ، شمال شرقی و شمال غربی به کار گرفته شده و شامل نقوش هندسی ، گیاهی گاه به همراه کتیبه هایی است. آجر های کنده کاری شده فقط در دوایوان ، در دو جبهه شرقی و جنوبی استفاده شده و روش تزیین آنها آلت و لغت است.

از دیگر عوامل تزیینی در گنبد سلطانیه ، گچ است که به وفور در نمای داخلی و خارجی بنا به کار رفته است . گچ در اینجا به صورت زنده و پخته و زمانی به حالت مرده و خام در پشت بند کاشی ها ، ملاط آجرها ، گچبری ها ، کتیبه هات و تزیینات قالبی و استامپی در ابعاد مختلف به خدمت گرفته شده است . این نوع تزیین درکنار تنوع و گستردگی ، از تکنیک و هنر بسیار بالایی در این بنا برخورد دار و شایسته مطالعه و تحقیقات گسترده تر است.

 تزیینات کاشیکاری نیز در این بنا از جایگاه ویژه ای برخوردار است . نمای اصلی گنبد ، منارهای هشتگانه گیلویی بالایی ایوان های هشتگانه در طبقه دوم پشت بغل قوس های 24 گانه مزبور و حاشیه های تزیینی آنها ، جذابترین نوع کاشیکاری را به نمایش می گذارد که گاه با کتیبه هایی همراه است . در نمای داخل ، دو لایه تزیینی با کاشی مشخص است .
 
در تزیینات گنبد سلطانیه کتیبه نویسی نیز همانند سایر پدیده های هنری یکی از بدایع بی بدیل هنر خطاطی در معماری اسلامی ایران است . کتیبه های دوره نخست تزیینات – به استثنای چند مورد – عموماً به خط کوفی زیبا و به سبک معقل ،شجر، توشیح و مورق و کتیبه های دوره دوم به خط جلی ثلث و انواع خطوط کوفی ، محقق ، ریحان و نسخ نوشته شده است . کتیبه های ایوان های غربی ، اززیباترین خطوط این بنای تاریخی است که از نظر فضا سازی و ایجاد عظمت در بنا – به لحاظ عمود بودن کلمات – اهمیت بسزایی دارد .

گنبد سلطانیه حکایتی دنباله دار از مرمت های غیر اصولی

شاید کسانی که در دهه های گذشته از مجموعه عظیم گنبد سلطانیه بازدید کردند، داربست های 30 ساله مرمت کاران اروپایی را که خود به یک اثر تاریخی تبدیل شده بودند یادشان باشد، این داربست ها با پیگیریهای دلسوزان میراث فرهنگی و اصحاب رسانه استان جمع آوری شد ولی جای خود را به کاشی های دورنگ و لب پر شده ای داد که اقتدار و عظمت بنا را زیر سوال می برد.

بی شک آنچه امروز گنبد عظیم و تاریخی سلطانیه با آن رو به رور است، روندی فرسایشی است که باید مسئولان هرچه زوتر به فکر رفع خطرات تهدید کننده بنا بیفتند، کم کاری ها، بی توجی ها و عدم توانایی مدیران عرصه میراث فرهنگی استان زنجان از عواملی است که استان در گذشته با آن روبه رو بوده و گنبد سلطانیه را نیز بی نصیب نگذاشته است.

ثبت گنبد سلطانیه در فهرست میراث جهانی
 
گنبد سلطانیه بزرگ ترین گنبد آجری جهان در تاریخ 24 تیرماه 1384 در کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر دوربان آفریقای جنوبی به عنوان هفتمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

گنبد هشت ضلعی سلطانیه به لحاظ تزیینات آجرکاری، کاشیکاری و معماری جزو منحصر به فردترین آثار دوره اسلامی محسوب می شود.

اشیاء به دست آمده از کاوش های باستان شناسی ارگ و شهر قدیم سلطانیه شامل انواع کاشی زرنگار و زرین فام، پی سوزهای سفالی ساده و دسته دار، قطعاتی از فقاع سفالی، کاسه های سفالی ساده و لعابدار، انواع دوات سفالی لعابدار دوره صفوی، انواع بشقاب لعابدار منقوش دوره ایلخانی از جمله اشیاء در معرض نمایش در این مجموعه است که مطمئنا می تواند خاطره بازدید از گنبد سلطانیه را برای مسافرین نوروزی ماندگار کند.

.................................

گزارش: رحیم مقدمی