خبرگزاری مهر؛ گروه استانها - مهدی بخشی سورکی: این بنای سالخورده و فرسوده، کاروانسرای دیر گچین نام دارد که روزگاری در دوره ساسانی ایستاده و استوار با آن ساختار معماری بی‌بدلیلش مادر کاروانسراهای ایران نام گرفته که حکایت از قدمت، وسعت، نوع ساخت و کاربری‌های زیاد آن دارد.
در کاوش‌هایی صورت گرفته باستان‌شناسان، با بررسی مصالح به کار رفته در آن پی بردند که این کاروانسرا به دوره ساسانی تعلق دارد، ولی بعدها در دوران سلجوقی و صفوی تعمیرات و تغییرات اساسی در آن صورت گرفته و در دوره قاجار قسمت‌هایی نیز به آن ملحق شده است.
پررونق‌ترین کاروانسراهای عصر ساسانی
سابقه تاریخی دیرگچین را اگر در کتاب‌های تاریخی جستجو کنیم، به متونی می‌رسیم که عمر این بنا را به هزار و ۷۵۰ سال قبل و به دوران اردشیر ساسانی نسبت می‌دهند و آن را یکی از پررونق‌ترین کاروانسراهای عصر می‌دانند.
دیرگچین بر سر شاهراه ارتباطی جنوب شرق به غرب و در مسیر قم به ری قرار دارد، مسیری که در گذشته یکی از پر رفت و آمدترین و کلیدی‌ترین مسیرهای کشور به شمار می‌رفت.
اهمیت این کاروانسرا در دوره سلجوقیان با رونق گرفتن مسیر ساوه و قم به ورامین باز هم بیشتر شد و کاروانسراهای دیگری به نام‌های قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در نزدیکی آن ساخته شدند تا این مسیر پر رونق هر چه بیشتر آباد شود.
مورخین در آثار تاریخی به گوشه‌ای از کارکردهای این کاروانسرا اشاره کرده‌اند و بر اساس این نوشته‌ها به نظر می‌رسد که دیرگچین در گذشته مقر نیروهای سلطنتی، ایستگاه میان راهی بوده است.
مساحت کاروانسرای دیر گچین به ۱۹ هکتار می‌رسد
اگر گذارتان به کارونسرای دیر گچین بیفتد، می‌توانید چهار برج قطور را در اطراف این کاروانسرا ببینید که ارتفاع آنها تا ۶ متر هم می‌رسد.
در ضلع جنوب شرقی این کاروانسرا مسجدی ۳۰۰ متر مربعی قرار دارد و درضلع شمال شرقی آن حیاط خلوتی طراحی شده که محل استقرار مهمانان ویژه و مأموران حکومتی بوده است.
در گوشه شمال غربی بنا هم آسیابی سنگی و در ضلع جنوب غربی یک حمام با تمام اجزا از جمله سربینه، گرم خانه، خزینه و سرویس بهداشتی خواهید دید که یادتان می‌آورند چرا این کاروانسرای ۱۲ هزار مترمربعی را مادر کاروانسراهای ایران نامیده‌اند.
البته به تمام این تجهیزات داخلی باید ملحقات مثل بنای قلعه گلی کنار کاروانسرا، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان را در خارج از کاروانسرا اضافه کنید که با احتساب آنها مساحت این بنا به ۱۹ هکتار می‌رسد.
خصوصیات کلی کاروانسرای دیر گچین
علیرضا بخشی در گفتگو با خبرنگارمهر با تشریح ویژه گی های این کاروانسرا اظهار داشت: بنای دیر گچین، از جمله بناهای چهار ایوانی است که بر خلاف بسیاری از کاروانسراها، علاوه بر اتاقها، حجرهها، ایوان‌ها، شترخوان‌ها و فضاهای اقامتی ویژه، دارای حیاطی وسیع، حمام عمومی، سرویس‌های بهداشتی عمومی، آسیاب، حوض خانه، مسجد، دکان‌های خرید و فروش کالا، حیاط خلوت و در خارج بنا، آتشکده، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان وجود دارد.
کارشناس میراث فرهنگی عنوان کرد: این گستردگی خاص در طول دوران گذشته، علاوه بر اهمیت این ناحیه و راه ارتباطی موجود در آن، نشان از توجه ویژه حکومت‌های مرکزی و محلی به این بنا بوده است.
وی افرود: طراحی ورودی کاروانسرای دیرگچین به گونه‌ای است که مسافران را از فاصله‌ای دور به سمت خود فرا می‌خواند و هشتی ورودی، کاروانیان را به داخل هدایت کرده و در عین حال که کاروانسرادار و نگهبان، بر ورود و خروج نظارت دارند، حیاط مرکزی برای خستگان از راه رسیده، فضایی امن و پرجنب و جوش است.
کاروانسرای دیر گچین در مجموع ۳۶ اتاق دارد
عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان استان قم به ویژ گی‌های داخلی کاروانسرای دیرگچین اشاره کرد و گفت: داخل بنا، همانند سایر کاروانسراهای دیگر، خارجی‌ترین جداره، پس از دیواره بیرونی، شترخوان‌ها هستند که شترخوان‌ها در چهار طرف بنا، در پشت حجرهها، همچون دالان‌های طویلی به صورت سرتاسری به عرض تقریبی ۵ متر احداث شده‌اند.
وی با بیان اینکه در این کاروانسرا تعداد اتاقها در هر طرف بین ۸ تا ۱۰ اتاق است و در مجموع ۳۶ اتاق دارد ادامه داد: البته اتاق‌هایی هم در حیاط خلوت و ایوان مقابل ورودی تعبیه شده است.
بخشی گفت: در ضلع شمال شرقی کاروانسرا، مقابل ایوان ورودی، ایوانی است که در انتهای آن، اتاقی تعبیه شده است که این فضا به عنوان شاه نشین بوده و مسافران ویژه در آنها استراحت می‌کرده‌اند.
کارشناس میراث فرهنگی در خصوص دیگر ویژگی‌های این کاروانسرا عنوان کرد: طاقچه، اجاق، افساربند، سایه اندازها و تورفتگی‌های ایوان‌ها، از دیگر عناصر فضاساز کاروانسرا به حساب میآیند.
وضعیت نامناسب کاروانسرای دیرگچین
کاروانسرای دیر گچین در گذر زمان و به دلیل بی‌توجهی های صورت گرفته، روز به روز بیشتر به مرز نابودی نزدیک شده و تا همین چند سال پیش به عنوان مکانی برای نگهداری شترها و احشام عشایر محلی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی این کاروانسرا را در تاریخ ۱ مهرماه ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۴۰۸ به فهرست آثار ملی ایران اضافه کرد که پس از ثبت ملی بنا، مرمت و تعمیرات اضطراری و نجات بخشی اثر آغاز شد و تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشت که البته این کار هم به دلیل کمبود اعتبارات با روند کندی پیگیری شد و اعتبارات قطره چکانی کفاف مرمت این ابرکاروانسرا را نمی‌داد.
دیرگچین این روزها حال و روز خوشی ندارد و با وجود اینکه در سال ۱۳۹۵ به دلیل اینکه وضعیت نامناسبی داشته و از فهرست آثار نفایس میراث فرهنگی کشور خارج شده و از سوی صندوق احیا و بهره برداری از آثار تاریخی و فرهنگی به بخش خصوصی واگذار شده؛ اما به گفته کارشناسان باستان شناسی و گردشگری، مرمت‌های دست و پاشکسته و غیراصولی انجام گرفته وو استحکام بخشی‌های نادرست، تغییرکاربری نامناسب و مخرب و نحوه نگهداری نادرست کاروانسرا؛ زخمی دیگر بر پیکره این سازه تاریخی انداخته و جای احیای آن بیشتر به این کاروانسرا آسیب وارد کرده و چهره آن را مخدوش کرده است.
مدیرعامل صندوق احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی و فرهنگی وقت اعلام کرده بود دیرگچین طبق قرارداد با هزینه‌ای بالغ بر ۲۰۰ میلیارد ریال جهت مرمت و تجهیز به کانون اتومبیل رانی واگذار می‌شود، حال باید پرسید آیا مفاد این قرارداد عملیاتی شده است یا خیر که به نظر می‌رسد اینگونه نباشد.
علاقمندان به گردشگری و آثار تاریخی، کویرنوردی، رصدگری ستارگان، عکاسی و همچنین مسافران نوروزی در قالب تورهایی ن از این اثر تاریخی بازدید می‌کنند که البته تعداد آنان اندک است که به نظر می‌رسد برنامه خاصی برای این جاذبه تاریخی در راستای جذب گردشگران و عموم علاقمندان برای دیدن این اثر تاریخی وجود ندارد و پیوست فرهنگی نیز برای آن تعریف نشده است.
گفته شده دیر گچین در بین فهرست ۵۶ کاروانسرایی است که پرونده آن برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو فرستاده شده که در سال جاری بازدیدهایی از سوی نماینده یونسکو از این مجموعه نیز صورت گرفته اما باید دید با این اوصاف و وضعیت نامناسب این کاروانسرا این نهاد جهانی، ثبت آن را تأیید می‌کند یا خیر.
نظر شما