کرونا فرصت بازاندیشی در آئین‌ها را فراهم کرد

در ابتدای این برنامه دبیر نشست، با تعریفی از آئین‌های اجتماعی و کارکردهای آن، به حالت تعلیق این آئین‌ها در دوران همه‌گیری کرونا اشاره کرد و گفت: در دوران همه‌گیری کرونا با این پدیده مواجه شدیم که بسیاری از آئین‌ها به حالت تعلیق درآمده‌اند. هم آئین‌های ملی مثل چهارشنبه‌سوری، نوروز و …، هم آئین‌های دینی و هم آئین‌های مربوط به ازدواج و مرگ. لذا برآنیم تا تأثیرات و تبعات تعلیق این آئین‌ها در دوران کرونا را بررسی کنیم و ببینیم این آئین‌ها درگیر چه تحولاتی شده و چه پویایی‌ها را می‌توان برای آن‌ها در نظر گرفت.

محسن‌حسام مظاهری با بیان اینکه ما در مورد یک امر به‌پایان‌رسیده صحبت نمی‌کنیم، تصریح کرد: ما در مورد پدیده‌ای صحبت می‌کنیم که سه ماه از آن گذشته و هنوز به پایان نرسیده است. ما در مورد تحلیل‌های کرونا شاهد یک افراط و تفریط هستیم. به‌گونه‌ای که عده‌ای بشریت را به دوران قبل کرونا و بعد آن تقسیم و مابقی اتفاقات تاریخی را کنار می‌گذارند و عده‌ای دیگر هم آن را تا سطح یک سرماخوردگی ساده تقلیل می‌دهند و آن را ناچیز و کم‌اهمیت می‌شمارند. به نظر من نه باید در مانایی و تحلیل آن دچار اغراق شد و نه آن را دست‌کم گرفت. هر تعبیر و تحلیلی که از این امر داریم، باید در دایره گمانه‌ها باشد. چراکه با قطعیت نمی‌توان سخن گفت و سناریوهای مختلف را باید در نظر گرفت.

پژوهشگر مطالعات اجتماعی تشیع و آئین‌های شیعی در ادامه به تأثیر کرونا بر آئین‌های اجتماعی پرداخت و اظهار داشت: در این چند ماهی که این مهمان ناخوانده وارد شده، چند تغییر را می‌توان در آئین‌های اجتماعی ازجمله در آئین‌های دینی دید. همه اجتماعات و مناسک دین داران و نیز همه مکان‌های مقدس که محل اجتماع دین داران بود، به حالت تعلیق درآمده و این یک موقعیت ویژه‌ای است که تغییراتی را سبب شده است. موضوع دیگر هم‌زمانی این اتفاق با ایام خاصی مثل اعتکاف ماه رجب، اعیاد شعبانیه و مناجات‌خوانی‌های ماه رمضان است؛ یعنی مقطع مهمی که در تغییر مناسک دینی نقش بسزایی دارد. بنابراین کرونا خیلی زود با امر دینی پیوند برقرار کرد. مسأله دیگری که این موضوع را خیلی پررنگ کرد، احتمال دروازه ورود این ویروس یعنی شهر قم به عنوان یک شهر مذهبی بود که این امر، بحث‌های مختلفی را مثل موضوع قرنطینه شهر و تعطیلی حرم به‌وجود آورد و موضع‌گیری‌هایی را از سمت روحانیون موجب شد ازجمله نحوه مواجهه سیاست‌گذاری مذهبی در مقابل این امر.

مظاهری در اشاره به نقش عمده کرونا در مقابل آئین‌های دینی تأکید کرد: به‌طورکلی کرونا سه نقش در مقابل آئین‌های دینی داشته است. اول اینکه «بازگرداننده» بود. برخی از مناسک و آئین‌ها در دوره معاصر شکل جمعی به خود گرفته بود که در دوره‌های قبل رایج نبود مثل دعاخوانی‌ها (دعای کمیل، ندبه، عرفه و …). این مناسک خیلی از خلوت‌های عارفانه و مومنانه را از بین برده بود. کرونا این مناسک و صورت‌های اجتماعی‌شده معاصر را به قبل معاصر و به حالت فردی برگرداند. کرونا باعث شد مردم بر سر سجاده‌های خود برگردند.

وی تصریح کرد: کرونا در مورد برخی دیگر از آئین‌ها «شتاب‌دهنده» بود. کرونا با توجه به محدودیت‌های فیزیکی که ایجاد کرد، بر دامنه استفاده از تکنولوژی رسانه برای گروه‌های مذهبی شتاب بخشید. تأثیر دیگر، «تغییردهندگی» بود. به دلیل آن‌که این اتفاق، یک اتفاق دفعتی بود، شاهد خلاقیت‌هایی بودیم و انواع فرم‌ها روی کار آمدند. به نظر می‌رسد حتی اگر این شرایط خاص به پایان برسد، برخی اتفاقات تغییر نخواهد کرد و با ظهور اشکال جدیدی از برگزاری مراسم مواجه خواهیم شد. ازجمله مراسم پیاده‌روی اربعین.

جبار رحمانی سخنران دوم این برنامه، با بیان اینکه کرونا علی‌رغم سختی‌هایی که داشت، پیامدهایی نیز برای ما داشته، گفت: کرونا به ما نشان داد که محورهای زندگی‌مان چه بوده و ما از آن‌ها غافل بوده‌ایم و نشان داد که آن‌ها چطور کار می‌کردند. در حال‌حاضر کرونا از آئین‌های کوچک مثل دست‌دادن تا آئین‌های بزرگ مثل نوروز را به حالت تعلیق درآورده است. لذا می‌توان گفت کرونا، آئین‌های عمومی را به حالت ایست موقت درآورده است.

وی شرایط پیش‌رو و آئین‌های جدید را، شرایط تعلیق و موقتی دانست و ادامه داد: خیلی زود است که بگوییم کرونا با جامعه چه کاری کرد. این شرایط موقتی است و به نظر می‌رسد خیلی از تعلیق‌ها بعد از برگشتن اوضاع به حالت قبلی، به حالت قبلی بر خواهند گشت. این شرایط، موقعیت خوبی بود و برای مردم فرصت بازاندیشی در آئین‌ها را فراهم کرد و انرژی و انگیزه لازم را برای تغییر در میان آن‌ها ایجاد کرد. در این شرایط جدید، مردم سه استراتژی مهم را خود انتخاب و تجربه کردند؛ تعطیلی موقت آئین‌ها، تعلیق‌ها و تعویض یا جایگزینی.

وی در پایان افزود: بسته به نوع آئین‌ها، قشر مورد نظر و نسبت آن با سیاست، می‌توانیم بفهمیم که تأثیر کرونا بر آئین‌ها چه بوده است. به همین دلیل الآن جامعه خود، فهمیده است که کدام آئین‌ها حیاتی و کدام آئین‌ها، اولویت چندانی ندارند و به نظر می‌رسد که تجربه کرونا باعث شده که بفهمیم که خیلی از آئین‌ها را خودمان ساخته‌ایم و اگر نباشند، مشکلی به وجود نمی‌آید.

مرتضی کریمی دیگر سخنران این نشست، با تمرکز بر موضوع مرگ، در ادامه صحبت‌های دو سخنران قبلی گفت: اتفاق مهمی که افتاده این است که حضور فیزیکی در جامعه و روابط بین‌فردی و خانوادگی و زندگی در یک بدن جمعی که شکل زندگی ما بود، حذف شده و این اتفاق بسیار مهمی است.

وی با توضیح درمورد مرگ ادامه داد: موضوع مرگ به قدری مهم است که اولین اسطوره‌ها و دغدغه‌ها راجع‌به مرگ نوشته شده است. بنابراین مرگ بسیار مهم است و می‌تواند وارد پیله حفاظتی ما شود و آن را تخریب کند. جامعه درمقابل مرگ، یک سپری ایجاد می‌کند و اجازه نمی‌دهد مرگ وارد حوزه زندگی شود و اگر مرگ اتفاق بیفتد، سیستم معنایی را دچار اختلال می‌کند و وقتی درحد پاندمیک باشد، یک نظم وسیعی را دچار اختلال می‌کند. وقتی مرگ اتفاق می‌افتد، این مناسک هستند که به میدان می‌آیند تا مرگ را معنا ببخشند و رفتار ما را جهت دهند. مناسک مبتنی بر حضور بدن است و وقتی بدن غایب می‌شود، می‌توان گفت مهم‌ترین وجه مناسک غایب است. یک کارکرد مناسک مربوط به مرگ، رسیدگی به وضعیت بدن است. امکان شستن جنازه، تشییع جنازه، خاکسپاری و … را مناسک فراهم می‌کنند. کارکرد دیگر مناسک در ارتباط با مرگ، همگرا و متحد کردن دوباره فرد با خود، با جمع اطرافش و با هستی است. ترومای جدید یک ترومای وحشتناک است و در تمام دنیا یک سوگ ابراز نشده و یک سوگ پیچیده (complicated) بروز پیدا کرده است. بنابراین ما فکر می‌کنیم که سوگ یک امر سالم، موردنیاز و یک امر بدنی و یک امر جمعی است ولی شاهد هستیم که در تمام دنیا جای آن‌ها تغییر کرده و به شکل سابق نیست.

کریمی در پایان افزود: به دلیل آن‌که کرونا به یک امر اهریمنی تعبیر شده است، باعث شده که فرد متوفی و بازماندگانش احساس کنند که یک امر شری در بدن و در محیط آن‌ها حضور دارد که ممکن است آن را پنهان کنند و سوگشان را بیان نکنند. بنابراین در آینده نزدیک شاهد پیامدهای جدی خواهیم بود و لازم است موسساتی که این مسأله بیشتر به آن‌ها ارتباط می‌یابد، به این موضوع توجه کنند تا پیامدهای منفی آن را کاهش دهند.