به گزارش خبرنگار مهر، اولین «شب نغمه‌های اذان ایرانی» شامگاه روز شنبه بیست و دوم اردیبهشت سال جاری با ارائه نمونه‌هایی از تولیدات تازه اجرای اذان در دستگاه‌های موسیقی اصیل ایرانی و اجرای برنامه ارکستر «نیایش» به سرپرستی علیرضا امینی و همچنین اجرای منتخب مجموعه‌ای از آثار حوزه مناجات‌خوانی در تالار اندیشه حوزه هنری انقلاب اسلامی میزبان مخاطبان و علاقه‌مندان موسیقی آئینی بود.
در ابتدای این مراسم که با اجرای حرکات آیینی و اذان مرحوم رحیم موذن‌زاده اردبیلی همراه بود، علیرضا امینی پژوهشگر که اجرای این برنامه را هم به عهده داشت با ارائه توضیحاتی درباره برگزاری «شب نغمه‌های اذان ایرانی» گفت: در میان پژوهش‌هایی که داشتم با آواها و نواهایی مواجه شدم که موسیقی برای ما تعریف دیگری داشت. تعاریفی که ریشه در رگ‌ها و اصالت‌های موسیقی ایرانی داشت و می‌تواند دربرگیرنده ارزشمندی‌هایی باشد که می‌بایست بیشتر از اینها به آنها بپردازیم.
رمضی مدیر مرکز موسیقی حوزه هنری انقلاب اسلامی هم در ابتدای این برنامه ضمن قدردانی از دست‌اندرکاران پروژه گفت: بسیار خوشحالم که میزبان شما مخاطبان در اولین شب نغمه‌های اذان ایرانی در تالار اندیشه حوزه هنری هستیم که به واسطه زحمت و تلاش جناب امینی امروز به نتیجه رسیده است.
پس از صحبت های رمضی، علیرضا امینی به ارائه توضیحاتی درباره پیشینه نغمات مرتبط به اذان و جایگاه آن در موسیقی ایرانی پرداخت و گفت: این نغمات در دوراتی که صفحه های موسیقی جایگاه قابل اعتنایی میان مردم داشت به شکلی بود که در اوقات شرعی فقط استفاده نمی‌شد و مردم این نواها را در ایام روزانه هم گوش می کردند. شرایطی که به واسطه حضور هنرمندانی چون مرحوم جلال تاج اصفهانی، سید جوادذبیحی و استادان دیگر به پیشگاه مردم تقدیم می شد و در برگیرنده ارزش‌های فراوانی بود که می‌توانیم از ابعاد مختلفی به بررسی آنها بپردازیم.
این پژوهشگر در ادامه صحبت‌های خود به ارائه تحقیقات و پژوهش‌های خود در حوزه نغمات مرتبط با اذان پرداخته و نمونه‌های صوتی این آثار را نیز به مخاطبان معرفی کرد.
شاهکار رحیم موذن‌زاده در اذان و چند داستان دیگر
وی با اشاره به شاهکار رحیم موذن‌زاده در حوزه اذان گویی که در دهه‌های پیشین ارائه شده، توضیح داد: تمام نغمات آیینی ما در دست استادان موسیقی ایرانی بود که همه تحت آموزش موسیقی مذهبی ما بودند و این دو نوع موسیقی همواره در پیوندی ناگسستنی باهم بودند؛ فرآیندی که دربرگیرنده مقبولیت‌های زیادی بود. مسیری که بعد از اذان رحیم موذن‌زاده با هنرمندی نواگرانی چون مرحوم آقاتی، مرحوم صبحدل و بسیاری دیگر ادامه پیدا کرد و در برگیرنده آثاری بود که بسیار ارزشمندند. حتی کمپانی های خارجی تولید موسیقی هم در آن دوران به سراغ نمادهای مذهبی ما از جمله اذان می رفتند که دربرگیرنده نکات مهمی است و من را بر آن داشت تا من این رویه در سال های جاری نیز ادامه دهم و نتیجه اش حفظ میراثی باشد که برای ما به عنوان یک هنر ایرانی از اهمیت زیادی برخوردار است.
امینی با اشاره به اقدامات خود در حوزه ثبت نغمه های اذان ایرانی و ثبت آن به عنوان میراث فرهنگی ناملموس در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گفت: در این زمینه مجموعه‌ای آماده شده که در آینده‌ای نزدیک رونمایی می‌شود. اینها مجموعه‌های ارزشمند متشکل از نغمات موسیقی ایرانی هستند که بارها و بارها از شبکه‌های مختلف رسانه‌ای پخش شده و به قدری دارای ارزش هستند که می‌تواند در مسیرهای بعدی ادامه پیدا کند. شرایطی که با حمایت مرکز موسیقی حوزه هنری انقلاب اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه، وزارت میراث فرهنگی و گردشکری به امروز نتیجه مبارکی رسیده و امیدوارم چنین روندی ادامه پیدا کند.
رفتارهای حکیمانه برای تولید هنر مسیر جدیدی را ایجاد می‌کند
رضا مهدوی پژوهشگر و مدرس موسیقی هم در این مراسم ضمن قدرانی از برگزاری چنین همایشی در تالار اندیشه حوزه هنری انقلاب اسلامی توضیح داد: باید به چنین حرکت ارزنده ای تبریک گفت. البته علیرضا امینی همیشه کارهای «نشد» را انجام می‌دهد و امیدوارم روزی مجموعه‌ها متوجه باشند که این آیین‌ها چه ارزشی می‌تواند برای آیندگان داشته باشد. ازسوی دیگر من باید از حجت‌الاسلام خاموشی هم تشکر کنم که چه در دوران حضورش در سازمان تبلیغات اسلامی و چه در دوران حضور در سازمان اوقاف توجه بسیار ارزشمندی به هنر دینی داشته و دارد.
وی افزود: رفتارهای حکیمانه برای تولید هنر مسیر جدیدی را برای ایران و جهان اسلام ایجاد می‌کند که حتی منجر به تغییر دین و مذهب می شود. اینها نشان می‌دهد وقتی یک صوت زیبا وقتی دربرگیرنده آگاهی باشد چقدر می‌تواند موثر باشد. در زمانی موسیقی مصر و سرزمین‌های عرب از توجه و تاثیر زیادی روی مخاطب برخوردار بود. ملودی‌هایی که ما هم از موسیقی آنها استفاده می‌کردیم و استادانی چون مرحوم محمدرضا شجریان، محمد جواد ذبیحی، مرحوم موذن‌زاده و بسیاری از هنرمندان دیگر با استفاده از توانمندی‌های کم‌نظیرشان در عرصه آواز از نغمات آیینی و دینی بهترین خوانش‌ها را داشتند. اذان هم جذابیت‌هایی دارد که می‌تواند همواره ماندگاری داشته باشند. البته در این چند ساله هستند ملودی‌هایی که دارای جذابیت هستند اما به دلیل برخی کمبودها ماندگار نمی‌شوند.
لطفا این بار برای حفظ اذان با نغمات ایرانی کم‌کاری نکنیم
این پژوهشگر در ادامه صحبت‌های خود ضمن ارائه توضیحاتی از پیشینه و جایگاه ارزشمند موسیقی‌های آیینی و مذهبی در دیگر حوزه های موسیقایی بیان کرد: امروز فردی مانند علیرضا امینی در جایگاه مناسبی که به لحالظ پژوهشی دارد توانسته نغمات مرتبط با اذان را جمع‌آوری و آن را ثبت ملی کند. ملودی‌هایی که می تواند در جهان اسلام بیشتر معرفی شود و اگر کم‌کاری کنیم بازهم شاهد ثبت این ملودی‌ها در کشورهای دیگر خواهیم بود. همان‌گونه که سازهای ایرانی را در کشورهای دیگر ثبت کردند، همان گونه که با مولوی و ابن سینا چنین کاری را انجام دادند. اینها موارد بسیار مهمی است که می تواند ما را به خاستکاه حکمت و توسعه دین اسلام نزدیک کند.
مهدوی در بخش دیگری از این برنامه گفت: اذان گلبانگ الهی و میراث پیامبر ماست که می بایست به لحاظ زییایی شناختی بیشتر و عمیق تر به آن توجه شود. ما اذان را می شنویم اما کار دیگری می کنیم. در حالی که وقتی در کشورهای دیگر صدای اذان را می شنوید همه موسیقی ها قطع می شود. این قطعی هم به جهت احترام و آگاهی است که در بطن اذان وجود دارد. اذان‌هایی که به لحاظ کیفیت از اذان‌های ما ضعیف‌تر است اما دارای احترامی است که بسیار دربرگیرنده نکات تامل‌برانگیزی است.
این مدرس دانشگاه با اننقاد از شرایط این سالهای توجه به موسیقی نشات‌گرفته از آیین‌ها و اعتقادات دینی ایرانیان تصریح کرد: ما باید بعد آموزشی را هم در نظر بگیریم. وقتی مداحان ما یاد بگیرند که به شکل درست و اصولی اذان را قرائت کنند، وقتی اموزش سرود و آکاپلا را در مدارس و مراکز آموزشی پیش روی دانش‌آموزان و هنرجویان قرار گیرد قطعا می‌توانیم به آینده امیدوار باشیم.
ارسال یک نامه مهم به دبیر کل سازمان ملل متحد برای ثبت یک روز جهانی
وی در بخش دیگری از صحبت های تصریح کرد: اذان‌های ایرانی برگرفته از موتیف‌ها و نشانه‌های فرهنگ‌های مختلف مذهبی و ملی ایران عزیز است که مشغول از دست‌دادن آنها به واسطه فقدان آموزش هستیم. من از دوستان حوزه هنری و دیگر مراکز می خواهم که در همین تالار اندیشه شرایطی را فراهم کنند تا موضوع آموزش در حوزه موسیقی‌ها و نغمات آینی بیشتر مورد توجه قرار گیرد. اذان گلبانک مسلمانی است که همه حقیقت اسلام در آن نهفته است. اذان به قدری دربرگیرنده ارزش های فراوانی است که بزرگان دین ما همواره توصیه می کنند که موقع مشکلات اذان بگویند. اذانی که با الهام از نغمات موسیقی ایرانی و هنرمندانی که در این عرصه حضور داشتند می تواند بسیار ارزشمند باشند. ماباید اذان را جدی بگیریم و اگر جدی نگیریم ماجرا همانی می شود که امروز در برخی نوحه‌خوانی‌ها و مجالس عزاداری می بینیم. شرایطی که امیدوارم به واسطه حمایت‌های سازمان تبلیغات اسلامی در این زمینه شاهد اتفاقات موثرتری باشیم.
مهدوی در پایان صحبت‌های خود گفت: ما در رابطه با اذان چند کار پژوهشی در حوزه دانشگاهی داریم؟ اینها دغدغه‌هایی است که باید به آن توجه بیشتری کرد. ای کاش رایزن‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران فیلم چنین برنامه‌هایی راببیند و آنها را در کشورهایی که هستند اجرایی کنند و بدانند که معرفی چنین آثاری در دنیا چقدر می تواند مهم باشد. بله در حوزه دانشگاهی باید به تمام ابعاد موسیقی پرداخت. اما اکنون بهتر است که بیاییم و در دانشگاه به موضوع اذان و نغمات مرتبط به آن توجه بیشتری داشته باشیم. ای کاش این مراسم آخرین مراسم نباشد چرا که من بابت این موضوع بسیار نگران هستم که چنین اتفاقی دیگر تکرار نشود.
پس از صحبت‌های رضا مهدوی، علیرضا امینی با قرائت نامه‌ای که طی روزهای گذشته به دفتر آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد ارسال شده، از درخواست رسمی خود برای ثبت روز ۲۲ اردیبهشت به عنوان روز جهانی «اذان ایرانی» در سازمان ملل متحد خبر داد.
وقتی امام موسی صدر به جلال تاج اصفهانی سلام رساند
قدردانی از احمد مراتب از هنرمندان و موذن های پیشگامی که بعد از بلال حبشی در بام کعبه اذان گفت، بخش بعدی مراسم «شب نغمه های اذان ایرانی» بود.
احمد مراتب قبل از اجرای برنامه ای که برای وی تدارک دیده شده بود، ضمن قدردانی از علیرضا امینی برای برگزاری این برنامه و تمامی استادان پیشکسوت موسیقی ایرانی توضیح داد: در سالی که افتخار اجرای اذات در بام کعبه را پیدا کردم ماجرای جالبی اتفاق افتاد. من سعادت این را داشتم تا به کعبه مشرف شوم. وقتی به خانه کعبه رسیدم شرایطی فراهم شد که در بخشی از حرم به اجرای نغماتی آیینی بپردازم. گویا در همین حین امام موسی صدر هم در حرم الهی حضور داشته و صدای من را شنیدند. ایشان به طرف جمعیتی که بودیم آمدند و حتی اجازه ندادند که من کلامم را قطع کنم و گفتند به خواندن ادامه بده. وقتی برنامه ام تمام شد بنده را مورد عنایت قرار داد. من هم از امام موسی صدر خواستم تا به کاروان ما بیاید و ما به صرف ناهار میزبان ایشان باشیم. در همین دیدار بود که یکی از آقایان کاروان به امام موسی صدر گفت که احمد مراتب از شاگردان جلال تاج اصفهانی است. در حین پذیرایی ناهار بود که امام موسی صدر گفت: دست نگه دارید تا ایشان (احمد مراتب) بخوانند که من بدانم ایشان واقعا از شاگردان تاج اصفهانی هست یا نه؟ من هم بدون مقدمه یک لحظه صورتم را به خانه خدا برگرداندم و در درون خودم گفتم: «خدایا اگر امروز کمک نکنی خیلی مشکل می شود» و در همان جا بود که یک غزل سعدی بر زبانم جاری شد و آن را خواندم.
وی ادامه داد: فردای همان روز بود که گویا تمام سران کشورهای اسلامی در خانه کعبه حضور داشتند، پادشاه عربستان هم بود و وقتی خانه کعبه با گلاب ناب قمصر کاشان شسته می شد، امام موسی صدر پیشنهاد داد که اکر با مسوولان سعودی حرف بزند و آنها را مجاب کند، من بروم بام کعبه و در آنجا اذان بخوانم. این پیشنهاد امام موسی صدر برایم بسیار عجیب بود چون همه می دانستند هماهنگی این کار چه قدر مشکل است. به هر حال امام موسی صدر گفت: «من صحبت کرده و شما را مطلع می کنم»، تا شب آنجا بودیم که ببینیم چه اتفاقی می افتد؟ پاسی از شب گذشته بود که گفتند برنامه باید اجرا شود. من بعد از صفا و مروه وارد خانه خدا شدم و در کنار ما هم پادشاه عربستان ایستاده بود. آنجا برنامه خاصی اجرا می شد و بعد از قرائت قرآن بود که دستم را گرفتند و من را وارد خانه کعبه کردند. ورود به خانه کعبه هم آدابی دارد و در هر چهار گوشه آن باید ۲ رکعت نماز می خواندیم. پس از اجرای این مناسک من را به بام کعبه مشایعت کردند و به من گفتند که اذان را باید تا «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ ٱللَّٰه» بخوانم.
معجزه در کعبه و آغاز سفر به کربلا با خواننده پیشکسوت
این هنرمند پیشکسوت موسیقی ایرانی ادامه داد: ولی به بام کعبه رسیدم به خودم گفتم شاید دیگر چنین لحظه ای برایم پیش نیاید. امروز برای تو روز ویژه ای است و جالب تر اینکه امروز روز عید ولایت حضرت علی (ع) است پس بهتر است که اذان را کامل بخوانی. من هم «أَشْهَدُ أَنَّ عَلیَّاً وَلّی الله» را خواندم. بعد از چند دقیقه بود که پادشاه عربستان مرا بوسید و امام موسی صدر هم من را مورد لطف قرار داد و گفت: امروز تو حرکتی را انجام دادی که واقعا ارزشمند بود. پس بگو من برای تو چه کاری کنم.
وی بیان کرد: نمی دانم آن روز چه اتفاقی افتاده بود. چون واقعا معجزه ای انجام گرفت که حتی یک نفر هم از آن ایراد نگرفت. خواسته ای هم که از امام موسی صدر داشتم این بود که از او بخواهم شرایط سفرم به کربلا را مهیا کند. ایشان فرمودند شما برو به اصفهان و سلام من را به استاد جلال تاج اصفهانی برسان من هم شرایطی را فراهم می کنم که شما و استاد تاج اصفهانی به کربلا بیایید. دقیقا بعد از مدتی بود که به لبنان رفتیم و چند روزی را هم مهمان امام موسی صدر بودیم. بعد از مدتی هم از طریق لبنان به عراق رفتیم. پس از زیارت کربلا به نجف مشرف شدیم و آنجا پس از زیارت حرم حضرت علی (ع) و دیدار با امام خمینی (ره) شرایطی هم فراهم شد که استاد تاج قطعاتی را در جوار حرم حضرت علی (ع) اجرا کرد. مسیری که در کنار زیارت خانه خدا و آن اتفاقات معجزه‌آسا بالاترین و بزرگ‌ترین افتخاری است که از سوی خداوند به من عنابت شده است.
درد هویت، ابتذال در موسیقی و رونمایی از یک لوح نمادین
علیرضا ایزدی مدیرکل ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هم در این مراسم گفت: ما امروز به درد هویتی مبتلا شدیم که بخش زیادی از موسیقی را به ابتذال کشانده است. ما امروز فراموش کردیم که چیستیم و کیستیم. ما امروز پیامبر گرامی مان را نمی شناسیم. ما امروز کرامات علی فراموش کردیم. شرایطی که می بایست با تکیه بر باورها و آیین ها و اعتقادات الهی احیا شوند.
وی افزود: من نماینده میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هستم که وارث خشت های این سرزمین است. ما با افتخار حافظان خشت ها و محوطه های تاریخی این سرزمین هستیم و از همه مهم‌تر آنچه بر این میراث معنای عمیق‌تری می‌بخشد تلاش برای مانایی و ماندگاری سرزمینی است که نباید فراموش کنیم سرزمینی مقدس است و مردمانش همواره برای ماندگاری انسانیت تلاش مستمری انجام داده اند.
پس از صحبت‌های ایزدی و قرائت لوح ثبت «اذان ایرانی» در فهرست میراث ناملموس وزارت میراث فرهنگی در حضور تعدادی از هنرمندان پیشکسوت موسیقی ایرانی، مدیران وزارت میراث فرهنگی، سازمان اوقاف و امور خیریه، حوزه هنری انقلاب اسلامی لوح تقدیری به احمد مراتب هنرمند پیشکسوت موسیقی ایرانی، جعفر موذن زاده اردبیلی فرزند مرحوم رحیم موذن زاده اردبیلی، محمدهاشم احمدوند، مهدی محمدی، سید ابوالفضل عدل و حامد کاظمی به عنوان هنرمندان فعال عرصه اذان‌گویی تقدیم شد.
در بخش پایانی برنامه هم نمونه هایی از تولیدات تازه اجرای اذان در دستگاه‌های موسیقی اصیل ایرانی و همچنین اجرای منتخب مجموعه‌ای از آثار حوزه مناجات‌خوانی توسط ارکستر «نیایش» به سرپرستی علیرضا امینی در تالار اندیشه حوزه هنری انقلاب اسلامی پیش روی مخاطبان قرار گرفت.
آثار اجرا شده توسط ارکستر «نیایش» در این ویژه‌برنامه به آهنگسازی علیرضا امینی بوده و تنظیم قطعات را نیز ایمان ملکی انجام داده است. ضمن اینکه هاشم احمدوند، سید ابوالفضل عدل، مهدی محمدی، حامد کاظمی و جواد کاپریمی خوانندگان آثار اذان‌ها و آثار منتخب ارکستر نیایش هستند.
نظر شما