"تعزیه‌" میراث معنوی سیستان است/ ریشه ارادت به سیدالشهدا(ع) در تمدنی دیرینه

به گزارش خبرنگار مهر، همه ساله با فرارسیدن ایام محرم آیین‌ها و مراسم خاصی با شیوه‌های هنرمندانه توسط مردم سیستان به اجرا در می‌آید که حاکی از ارادت و عشق قلبی آنها به نهضت عاشورا و اهل بیت(ع) است.

مردم سیستان از گذشته در نخستین روز آغاز ماه محرم با پوشیدن جامه سیاه و برافروختن مشعل، چراغ و یا گلدسته با برگزاری مراسمی با نام "گلدسته گردانی" به عنوان آغاز قیام امام حسین(ع)  به استقبال این ماه می روند.

حسینیان با بر افروختن مشعل و گرداندن آن در میان روستاها و معابر اصلی و همچنین برگزاری مراسم سوگواری باری دیگر ارادت خود را به خاندان اهل بیت نشان داده و بیعت خود را با پیشوا و سالار شهیدان اعلام می‌کنند.

تعزیه خوانی یکی دیگر از آیین‌های کهن و دیرینه در این منطقه از کشور است که از دیرباز ریشه در تارو پود مردم این نواحی داشته است و در این راستا تعدادی از هنرمندان با ذوق و احساس خود با نقش آفرینی در میدان های اصلی شهر و روستا ها  صحنه های کبرلا و قیام سرور و سالار شهیدان را برای مردم بازخوانی کرده و به نمایش در می‌آوردند.

تعزیه‌خوانی به طور معمول با نواختن طبل به منظور اطلاع‌رسانی مردم آغاز می‌شود و در هنگامی که مردم  در مرکز روستا و یا شهر گرد هم آمدند با خواندن مرثیه‌ها توسط تعزیه خوانان این مراسم آغاز می شود.

در این مراسم شخص برپا کننده تعزیه را "بانی" و گرداننده آن را "تعزیه گردان"، "ناظم البکا" یا "معین البکا" می‌خوانند و بازیگران را "شبیه خوان" و سایر افراد دست اندر کار برپایی تعزیه را «عمله تعزیه» می نامند.

تعزیه از دیروز تا امروز

در زمان‌های گذشته در سیستان در روستاهايي كه به نوعي مركزيت داشت مردم تجمع مي‌كردند و مراسم تعزيه برگزار مي‌شد به طوري كه چند روستاي كوچك كه در اطراف يك روستاي بزرگ تر قرار داشتند خود را به آنجا مي‌رساندند و در مراسم شركت مي‌كردند.

به دلیل اینکه در گذشته کدخدا و یا خان‌ها در روستاها مسئولیت تهیه لوازم تعزیه از جمله شمشیر، سپر، لباس و نسخه‌های تعزیه را بر عهده داشتند و از بانیان برگزاری این مراسم محسوب می شدند لذا همواره برگزاری این آیین با محوریت آنها انجام می شد.

در مراسم تعزیه که به طور معمول خان و یا کدخدای روستا بانی آن محسوب می شد تمامی وسایل مورد نیاز مراسم و حتی هزینه خورد و خوراک تعزیه خوانان نیز به مدت 10 روز با همان کدخدا و یا خان بود.

تعزیه خوانان به طور معمول پس از صرف صبحانه کار تعزیه و تمرین را آغاز می‌کردند و این مقابله تا نماز ظهر ادامه می‌یافت و پس از اقامه نماز و صرف ناهار باری دیگر به میدان روستا می‌رفتتند تا راوی حکایتی دیگر از قیام کربلا باشند.

در گذشته جماعتي از بزرگان و دست اندركاران در روستاها و شهرها ميدان شبيه‌خواني را آماده مي‌كردند به طوري كه زنان در گوشه‌اي و مردان بقيه قسمت‌ها را مي‌گرفتند.

در سیستان تعزیه خوانان به طور معمول بعداظهر ها با نواختن طبل از مردم روستا و یا شهر دعوت می کنند تا برای مشاهده نمایش در مرکز روستا جمع شوند و تعزیه خوانی و یا شبیه خوانی که به طور معمول در بعداظهر ها در این منطقه مرسوم است با ورود کاروان امام و موافق خوانان در حالی که علم سبز بر دست دارند آغاز می شود.

موافق خوانان در بدو ورود با چاووشی اشعاری را به این مضامین و با صدای بلند قرائت می‌کنند: هر که دارد هوس کرب و بلا بسم الله؛ هر که دارد سر سودایی ما بسم الله.

پس از وردد گروه موافق خوانان، لحظاتي بعد گروه مخالف يعني "شمر" و "ابن سعد" و "ابن زياد" در حالي‌ كه لباس‌هاي قرمز و پرزرق و برقي را پوشيده‌‌اند با خشونت و تندي و تاخت وارد ميدان مي‌شوند و براي اينكه غرور و قدرت خود را به رخ ديگران بكشند چند دور در ميدان مي‌تازند و سپس پياده شده و در محلي كه برايشان تعبيه شده بود استقرار مي‌يابند.

افراد طبل نواز در این هنگام به طور مستمر بر طبل‌ها می‌کوبیدند تا بر تندی حرکت گروه مخالفان افزوده و سکوت مجلس را بشکنند و سپس به دستور شبیه گردان تعزیه خوانان برای خواندن مرثیه‌ها وارد می‌شوند.

تعزیه خوانی در سیستان

تعزیه خوانان در سیستان مرثیه ها و تعزیه خود را در هر روز از ماه محرم به یکی از یاران امام حسین(ع) اختصاص می دهند و در این رابطه از قدیم مرسوم بوده است که روز هشتم محرم با تعزیه حر، در روز تاسوعا تعزیه حضرت اقا ابولفضل(ع)، در روز عاشورای حسینی تعزیه شهادت امام حسین (ع) شهادت حضرت علی اصغر(ع) و حضرت علی اکبر(ع) برگزار شود.

تعزیه عاشورا در غروب آن روز برگزار می شود و سیستان در حزن و اندوه و ماتم فرو می رود و پس از آتش کشیدن خیمه‌ها و به اسارت در آمدن زنان و کودکان آنگاه آسمان سیستان نیز رنگ غربت به خود می گیرد.

در سیستان علاوه بر شهر زابل و حسينيه آيت ا.. شريفي، روستاهاي بسیاری هستند كه در تعزیه خوانی قدمت زیادی دارند که می توان از روستاهای بنجار، اديمي، دولت آباد، سه كوهه، ‌علي آباد، چلنگ، قلعه نو، فيروزآباد،كود، لطف الله، تيمورآباد،‌ دادي و سدكي و روستاهاي ديگري نظير ژاله‌اي، سيادك، ارگ، خان ملك، شهرك علي اكبر سنچولي و دوست محمد و نورمحمد خان و برج يوسف نام برد.

همزمان با برپایی مراسم تعزیه خوانی در این منطقه مراسم «سقاخوانی» نیز از جمله آداب و رسومی است که به منظور یادآوری مصائب عاشورا و تشنه لبان دشت کربلا در این منطقه انجام می شود.

در این آیین تعدادی از حسینیان با حمل مشک آب و رفع عطش عزاداران حسینی و مردم به یاد تشنه لبان کربلا ارادت و عشق خود را نسبت به سرور و سالار شهیدان ابراز می کنند.

با نگاهي به تاريخ عزاداري سنتي در سيستان به برخي آيين هاي سنتي از جمله تابوت گردانی، حمل خيمه گاه حسيني و شهداي کربلا و علامت گرداني بر مي خوريم که در زمان آل بويه مرسوم بوده و در زمان قاجار نيز با برپا کردن تکيه ها آيين هاي تعزيه خواني رونق بيشتري گرفته است.

.

نمادهای تعزیه خوانی

نشانه و نماد در تعزیه کاربرد زیادی دارد چنان که گفته اند این نمایش باغی از نشانه و نماد است.

 انواع پرچم های سبز، سرخ و سیاه که نماد اهل بیت، شور و انقلاب و سوگواری اند، علم که نماد درفش سپاه امام حسین (ع) است، تشت آب به نشانه شط فرات؛ شاخه نخل و یا هر نهالی به نشانه نخلستان و درخت.

چرخش به دور خود و راه رفتن به گرد صفحه به علامت گذشت زمان و همچنین مسافر است و استفاده از  چتر به معنای وسیله القای تازه فرود آمدن هر ولی یا فرشته به ویژه جبرئیل از آسمان است.

در تعزیه بازیگران با پوشش پیراهن های سفید و بلند (کفن) مرگ را در ذهن مخاطب تداعی می کنند و گاه با ریختن کاه و یا افشاندن آن بر رروی سر ماتم نشینی و عزا را به ببینندگان القا می کنند.

در مراسم تعزیه خوانی اسب سفید بی سوار به نشانه اسب امام حسین (ع) است و از گهواره آغشته به رنگ سرخ برای بیان به شهادت رسیدن کودک شیرخوار امام حسین (ع) علی اصغر استفاده می شود.

کبوتر سفید حکم پیام آور  و القای حس معصومیت را بههمراه داشته و گوشه نشینی بانوان در صحنه نمایش نمادی از اسارت آنها است.

تعزیه خوانی سیستان در فهرست آثار ملی

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان با بیان اینکه اثر معنوی تعزیه و شبیه خوانی سیستان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است اظهار داشت: تعزیه خوانی آیینی سنتی در حوزه سیستان است که پس از گذشت سال ها همچنان در ایام محرم اجرا می شود.

ملک سنجرانی در گفتگو با مهر اظهار داشت: بر خلاف دیگر نقاط کشور که معمولا این آیین در دهه اول محرم برگزار می شود در منطقه سیستان و در شهرستان های زابل، زهک و هیرمند از قبل از محرم آغاز و تا بعد از شام غریبان امام حسین(ع) ادامه دارد.

وی افزود: در برخی روستاها از روز اول تا دهم و بعضی روستاها نیز از روز سوم تا چهارم و حتی تا دهم محرم تعزیه می‌گیرند و هر روز به شخص یا شخصیتی ارتباط می‌یابد.

وی هدف از ثبت این اثر در فهرست آثار ملی ناملموس را ترویج آیین های عاشورایی در سیستان و انجام مطالعات پژوهشی و شناسایی دقیق و بسط و گسترش این آیین در میان اقشار مردم ذکر کرد و افزود: در مورد جایگاه و اهمیت واقعه عاشورا در سرزمین دارالولایه سیستان همین بس که طبق اسناد و مدارک موجود تاریخی اولین قیام به خونخواهی امام حسین (ع) در سیستان صورت گرفت.

سنجرانی یادآور شد: این اثر در گروه عادت‌ها و آیین‌های اجتماعی و زیر شاخه آئین‌های سال قمری است و نخستین برداشت درباره مفهوم تعزیه سوگواری بر شهادت حضرت اباعبدالله حسین(ع) و گرامیداشت واقعه کربلا است.

................................

گزارش : بابک رحیمیان