به گزارش خبرنگار مهر، درباره گل سرخ آفرینش حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) آیات فراوانی نازل شده است و یا در تفسیر و تأویل قرآن، به ایشان تأویل می‌شود. در كتاب رياحين شريعه در حدود ۳۰ آيه در شأن و منزلت حضرت زهرا(عليها السلام) نقل و تأويل شده است و نيز در كتاب «عنوان فاطمة الزهراء فى القرآن» ۶۸ آيه از آيات قرآن در منزلت، فضايل و مرتبط با آن بانو گردآورى شده است. در گفتگو با دکتر سیدسلمان صفوی رئیس دانشنامه فرهنگ معاصر قرآن کریم به چند نمونه از مهمترین آیات قرآن که در شأن و شخصیت آن حضرت است، پرداختیم.
*در آیه مباهله «فَمَنْ حَآجَّكَ فِيهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءكُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءكُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةَ اللّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ: پس ای رسول ما، بعد از آنکه تو به علم راه یافتی، هر کس با تو به محاجه برخاست، بگو فرزندان ما و شما و خود ما و شما با هم به مباهله برخیزیم و بر دروغگو لعنت کنیم.) (آل عمران/۶۱) چگونه حقانیت اهل بیت(ع) مشخص شد؟
حضرت امام صادق(ع) می‌فرماید: در روز مباهله پیامبر اکرم حضرت امام حسین(ع) را بغل گرفت و دست امام حسن(ع) را گرفت، پشت سرش حضرت فاطمه(س) و پشت او هم امیرالمؤمنین علی(ع) به سوی مسیحیان نجران رفتند. اسقف نجران گفت: ای گروه نصاری، من افرادی را می بینم که اگر از خدا بخواهند کوهی را از جا بکند، خدا آن را می‌کند. با اینها مباهله نکنید که هلاک خواهید شد و تا روز قیامت یک نصرانی روی زمین باقی نخواهد ماند.
*در آیه تطهیر جایگاه و شخصیت حضرت زهرا(س) چگونه معرفی شده است؟
به استناد روايات فراوان این آیه در شأن فاطمه زهرا و اهل بيت(ع) و در مدح آنان نازل شده است. به قسمت پایانی آیه ۳۳ سوره احزاب آیه تطهیر می‌گویند. از آنجا که در این آیه از اراده خدا نسبت به تطهیر اهل بیت خبر داده، آن را آیه تطهیر نامیده‌اند: «إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرا» خداوند فقط مى خواهد پليدى و گناه را از شما اهل بيت دور كند و كاملاً شما را پاك سازد.
راغب اصفهانی گوید: طهارت بر دو قسم است: طهارت جسم و طهارت نفس و روح و غالب آیات قرآن ناظر به این دو قسم طهارت است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص: ۵۲۵) در التحقیق نیز برای آن یک معنی دانسته است و آن پاکی در مقابل هر قذارت و نجسی است اعم از طهارت و پاکی مادی و طهارت معنوی. طهارت و پاکی مادی مثل: «وَ يُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِه» و آبى از آسمان برايتان فرستاد، تا شما را با آن پاك كند؛(انفال/۸، ۱۱) و طهارت و پاکی معنوی مثل: «يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَك» «اى مريم! خدا تو را برگزيده و پاك ساخته؛ (آل‌عمران/۳، ۴۲) و مثل آیه تطهیر «إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرا» خداوند فقط مى خواهد پليدى و گناه را از شما اهل بيت دور كند و كاملاً شما را پاك سازد. (احزاب/۳۳، ۳۳) (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج۷، ص: ۱۲۷) پس تطهیر در آیه محل بحث یک تطهیر نفسانی و معنوی است.
تطهیر معنوی در قرآن «نشانه»اي از يک مفهوم ديني برجسته ای است که به پیامبران و امامان معصوم اختصاص دارد و آنان بر اثر این تطهیر دارای ملکه عصمت هستند و شایستگی رهبری مردم را دارند. تطهیر در قرآن با واژه‌هایی همچون «اصطفاء»، «اراده الهی»، «اذهاب رجس»، «اهل‌البیت» «تفضیل بر عالمین»، ارتباط دارد. «تطهیر معنوی» با نگاه سمنتیکی یکی از کلمات کلیدی قرآن است که دارای ارتباط طولی با "اراده تکوینی خدا"، «إِنَّما يُريدُ اللَّهُ» (احزاب/۳۳، ۳۳) و "اصطفاء مطلق" دارد و از جهت عرضی با "اهل بیت(ع)" از یک‌سوی و "اذهاب رجس و عصمت" از سوی دیگر ارتباط دارد. دیگر اضلاع این شبکه مفهومی عبارتند از : «تفضیل بر عالمین»، «زعامت و رهبری جامعه» «لزوم پیروی مردم از آنان». تطهیر معنوی و نفسانی با توجه به الفاظ مرتبط با آن یک معنای خاص و فراتر از معنای لغوی خود را پیدا می کند.
علامه طباطبایی می‌نویسد: شروع اين آيه با «إِنَّما» كه براى حصر است، بيانگر انحصار و اختصاص اراده الهى به تطهیر اهل‌بیت است. تقديم جار و مجرور «عنكم» برمفعولٌ «الرجس» و نيز اعراب نصبِ «أهْلَ الْبَيْتِ» كه براى اختصاص است، بر اين تأكيد مى افزايد. تعبير «يُطهِّركُم» به دنبال «لِيُذْهِبَ عَنْكُم الرِّجْسَ» تأكيد دیگرى بر طهارت و پاكيزگى به دنبال دور شدن پليدىهاست و «تَطْهِيراً» كه مفعول مطلق تاکیدی است نيز تأكيدى ديگر براى طهارت به شمار مى رود. «الرِجْسَ» كه با الف و لام جنس آمده، هرگونه پليدى فكرى و عملى، اعمّ از شرك، كفر، نفاق، جهل و گناه را دربر مى گيرد. (تفسیر الميزان، ج ۱۶، ص ۳۱۲)
*آیا دیگر افراد منسوب به پیامبر، یعنی همسران و فرزندان حضرت هم شامل این آیه می شوند؟
مراد از اهل بيت (ع) در اين آيه، فقط پيامبر، حضرت على، فاطمه، حسن و حسين(ع) هستند و همسران پيامبر(ص) به هيچ وجه در آن داخل نيستند، زيرا چنان كه روشن است، از آيه، عصمت و مصونيت تكوينى اهل بيت(ع) از گناه استفاده مى شود ولى كسى درباره همسران پيامبر، چنين ادعايى نكرده است.(التبيان في تفسير القرآن، ج۸، ص: ۳۴۱) البته مهمترين دليل اين قول، روايات فراوانی است که از طريق شيعه و اهل تسنن نقل شده است كه در آنها «أهلَ البَيتِ» به خمسه طيبه تفسير شده است.
حسكانى از عالمان اهل تسنن، در شواهد التنزيل پانزده تن از صحابه را نام مى برد كه اين حديث را نقل كرده اند. اين صحابه عبارتند از: على عليه السلام، فاطمه عليها السلام، حسن بن على عليه السلام، انس بن مالك، براء بن عازب انصارى، جابربن عبدالله انصارى، سعدبنابى وقّاص، سعد بن مالك، عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر طيّار، عايشه، ام سلمه، عمربن ابى سلمه، واثلةبن اسقع و ابىالحمراء. در منابع اهل سنت، مانند صحيح مسلم «ج ۸، ص ۲۷۶- ۲۷۷»، سنن ترمذى «ج ۶، ص ۲۸۹»، مسند احمدبن حنبل «ج ۱، ص ۵۴۴»، تفسير طبرى (جامعالبيان، ج ۲۲، ص ۹؛ شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ج۲، ص: ۱۸) سیوطی نيز اين روايات را آورده است. (الدّرالمنثور ج ۵، ص ۱۹۵) اين روايات به قدرى فراوان است كه بسیاری از پژوهشگران، آن را متواتر مى دانند. (تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۳۰۲؛ أطيب البيان في تفسير القرآن، ج۱۰، ص: ۵۰۱) بر اساس بسيارى از اين احاديث، پيامبر(صلى الله عليه و آله) فاطمه، حسن و حسين و علی(عليهما السلام) را زير كسا (پوششى) قرار داد و آيه تطهير نازل شد.
*مفسران شیعه و سنی در تفسیر آیه مودت به چه نکاتی معترف هستند؟
آیه ۲۳ سوره شوری را آیه مودت می‌گویند. از آنجا که در این آیه مزد رسالت پیامبر اکرم(ص) را مودت نسبت به خویشان پیامبر لازم دانسته به آن آیه مودت یا آیه قربی گفته می‌شود: «...قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فيها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ» بگو: «من هيچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى كنم جز دوست داشتن نزديكانم[ اهل بيتم]؛ و هر كس كار نيكى انجام دهد، بر نيكى اش مى افزاييم؛ چرا كه خداوند آمرزنده و سپاسگزار است.
طبرسی نقل می‌کند: هنگامى كه پيامبر وارد مدينه شد و پايه هاى اسلام محكم گرديد، انصار گفتند ما خدمت رسول خدا(ص) مى رسيم و عرض مى كنيم: اگر مشكلات مالى پيدا شد اين اموال ما بدون هيچ گونه قيد و شرط در اختيار تو قرار دارد، هنگامى كه اين سخن را خدمتش عرض كردند آيه «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى» بگو من مزدى از شما در برابر رسالت جز محبت نزديكانم نمى طلبم، نازل شد و پيامبر ص بر آنها تلاوت كرد سپس فرمود نزديكان مرا بعد از من دوست داريد، آنها با خوشحالى و رضا و تسليم از محضرش بيرون آمدند، اما منافقان گفتند: اين سخنى است كه او بر خدا افترا بسته و هدفش اين است كه ما را بعد از خود در برابر خويشاوندانش ذليل كند، آيه بعد نازل شد: «أَمْ يَقُولُونَ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً» و به آنها پاسخ گفت، پيامبر(ص) به سراغ آنان فرستاد و آيه را بر آنها تلاوت كرد، گروهى پشيمان شدند و گريه كردند و سخت ناراحت گشتند آيه سوم نازل گرديد: «وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ» پيامبر به سراغ آنها فرستاد و آنها را بشارت داد كه توبه خالصانه آنان مقبول درگاه خدا است. (مجمع البيان في تفسير القرآن، ج۹، ص: ۴۴)
مفسران شیعه و عده‌ای از مفسران اهل تسنن در معنی آیه مودت نوشته اند که، پاداش رسالت پیامبر نیکی نمودن به خویشاوندان پیامبر(ص) است. از ابن عباس روايت شده هنگامى كه آيه «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً» نازل شد گفتند: يا رسول اللَّه(ص)اين كسانى كه خداوند به ما فرمان داده است آنان را دوست بداريم چه كسانى هستند؟ حضرت فرمود: على و فاطمه و فرزندان آنان هستند و نيز رسول خدا (ص) فرمودند: خداوند بزرگ پيامبران را از درختان گوناگونى آفريد ولى من و على از يك درخت آفريده شده ايم، من ريشه اين درخت هستم و على شاخه هاى اين درخت و فاطمه گل اين درخت و حسن و حسين ميوه آن مي‌باشند و شيعيان ما برگهاى اين درخت مي‌باشند، هر كس به شاخه اى از شاخه هاى اين درخت آويخت نجات يافت، و هر كس از آن جدا شد به هلاكت خواهد رسيد، اگر بنده اى ميان صفا و مروه سه هزار سال خدا را عبادت كند و محبت ما را نداشته باشد خداوند او را به رو در آتش افكند، آنگاه اين آيه را تلاوت فرمودند: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى»
درباره استثناى «إِلَّا الْمَوَدَّةَ» دو قول گفته شده است: ۱- اين استثناء منقطع است، زيرا مودت اهل بيت(ع) به وسيله اسلام واجب شده است، بنابر اين پاداش رسالت نيست. ۲- اينكه استثناء متصل است، و معنى آن ست كه من از شما در مقابل رسالتم مزدى درخواست نمي‌كنم مگر مودت اهل بيتم، كه همين مودت را مزد خودم قرار داده و بدان رضايت دارم، مثل آنكه تو از ديگرى درخواستى مي كنى، آن شخص مي‌خواهد به شما نيكى كند، به او مى گويى: تو اگر مي‌خواهى نسبت به من نيكى كنى، نيازم را برطرف كن. بنابر اين جايز است معنى آيه اين طور باشد كه من براى رسالتم چيزى از شما درخواست نمي كنم مگر دوست داشتن اهل بيتم كه اين نيز سودش به خودتان باز مي‌گردد.(مجمع البيان في تفسير القرآن، ج۹، ص: ۴۳ ؛ تفسير نمونه، ج۲۰، ص: ۴۰۷ ؛ الميزان في تفسير القرآن، ج۱۸، ص: ۴۴) سیوطی و طبرى معتقدند که در بسيارى از روايات اهل تسنن نيز «قُربى» به نزديكان پيامبر اكرم(ص) تفسير شده است. طبری، جامع البيان فی تفسیر القرآن، ج ۲۵، ص ۱۵) و (الدرّالمنثور فی تفسیر المأثور، ج ۶، ص ۶).
نظر شما