ضرورت نگارش فرهنگ تاریخ مفاهیم حس می‌شود؛ گزارش مشروح مهر از نشست بررسی کتاب «فرهنگنامه تاریخی مفاهیم فلسفه»

به گزارش خبرنگار مهر، عصر دیروز نشست بررسی کتاب «فرهنگنامه تاریخی مفاهیم فلسفه» در سرای اهل قلم و با حضور منتقدان و صاحبنظران برگزار شد.

ضرورت نگارش فرهنگ تاریخ مفاهیم در مورد فلسفه ما احساس می‌شود

دکتر محمد رضا حسینی بهشتی، استاد فلسفه دانشگاه تهران و سر ویراستار این کتاب سخن خود را با اشاره به اهمیت ترجمۀ این کتاب آغاز کرد و گفت: اهمیت کار یواخیم ریتر از جهات فراوانی قابل بررسی است. این کتاب انصافاً کار بزرگی است که در چند دهه اخیر در اروپا و آلمان بی‌سابقه است و این امر موجب شد که در کنار سایر کارهای پژوهشی به کار برگردان مداخل انتخابی آن دست زنیم.

دکتر بهشتی در ادامه به مشخصات این اثر اشاره کرد و گفت: در این اثر که کاری دسته جمعی بود، بیش از 1500 مؤلف که در شاخه های مختلف فلسفه صاحبنظر بوده اند، به نگارش حدود 3712 مدخل پرداخته اند که در 13 جلد منتشر شده است. گستردگی این کار و دقت نظر بالایی که در نگارش و تالیف این اثر به کار رفته است، موجب ارزش بالای آن بود و دلیل انتخاب آن برای برگردان به فارسی گشت.

این استاد دانشگاه تهران در ادامه افزود: این اثر برای دانشجویان فلسفه در مقاطع بالا تهیه شده است، ضمن آنکه خود شیوه کاری که در نگارش این فرهنگ به کار رفته است می تواند برای کسانی که کار پژوهشی انجام می دهند ارزشمند باشد. پشت هر یک از این مداخل کار عظیمی صورت گرفته است و در هر یک از آنها تاریخ تحولات یکی از مفاهیم فلسفی دنبال می شود. از این رو مداخل گاهی بسیار طولانی هستند و در نگارش برخی از آنها چندین مولف دخالت داشته اند.

وی در ادامه به زمینه های لازم برای نگارش چنین فرهنگی اشاره کرد و گفت: کارهای بزرگی که در زمینه فقه اللغه و زبانشناسی در سده 19 در آلمان صورت گرفته است، زمینه‌ساز چنین تحقیقی بوده است، زیرا در بررسی تحولات هر یک از مفاهیم همزمان باید یک مطالعه هم عرض و یک مطالعه در طول زمان در مورد آن مفهوم صورت گیرد که این امر مستلزم تحقیقات وسیع در حوزه زبانشناسی و تاریخ مفاهیم است که در سده نوزدهم و اوایل سده بیستم در آلمان صورت پذیرفته است.

دکتر بهشتی به حجم بزرگ استنادات در این اثر که امکان پیگیری مطالب را فراهم ساخته اشاره کرد و گفت: منابعی که در این اثر به کار رفته است، هر یک زمینه را برای محققان برای مطالعات بعدی فراهم ساخت و یان خود یکی دیگر از انگیزه هایی بود که این کتاب را برای ترجمه انتخاب کردیم.

دکتر بهشتی در پایان گفت: انگیزه دیگری که سبب شد این اثر را برای ترجمه انتخاب کنیم این بود که محققان ما با این کتاب با معیارهای استاندارد علمی آَشنا شوند. البته قطعاً کتاب نقصهایی نیز داشته است بخصوص در زمینه بررسی تحول تاریخ مفاهیم در تمدنهای غیر اروپایی  که این امری طبیعی است، و به گمان من وظیفه پژوهشگران ماست که با بهره‌گیری از شیوۀ این اثر و آثار مشابه، دست به نگارش کاری مشابه در عرصه فلسفه پیشین ما بگذارند و این اثر از این حیث نیز آموزنده است.

 
فرهنگ تاریخی مفاهیم فلسفی یک کار تأسیسی است

دکتر رضا داوری اردکانی، استاد فلسفه دانشگاه تهران، نیز سخن خود را با اشاره به شرایط انتشار کتاب آغاز کرد و گفت: هیچ زمانی بهتر از امروز برای ترجمه این اثر نبود، یعنی زمانی که کتابهای فراوانی در مورد فلسفه غرب به فارسی ترجمه شده است و در این زمان است که ما به چنین اثری نیاز داریم.

وی گفت: زمانی که من جوان بودم، به ما می گفتند که متون اصلی را بخوانید و کتابهای درسی کمتر مورد استفاده بود، اما نظر دکتر مهدوی این بود که باید در فلسفه کتابهای درسی تألیف شود. اما ترجمه کتابهای درسی در آغاز یک حالت پارادوکسیکال داشت، زیرا وقتی فلسفه یونانی به اسلام آمد، کتاب درسی نبود و کتابهای اصلی ترجمه شد و از میان کتابهایی که نوشته شد، آنها که جامعتر بودند و ساده تر و روان تر بودند، به عنوان کتاب درسی انتخاب شدند. از این رو در تاریخ فلسفه اسلامی کتاب درسی نوشته نشده بود، به ما هم در جوانی می گفتند که متون را ترجمه کنید.

دکتر داوری در ادامه اظهار داشت: بنده وقتی می خواستم کتاب درسی بنویسم، متوجه شدم که نوشتن کتاب درسی مستلزم بودن کتابهایی است که متأسفانه تا 50 سال پیش وجود نداشت. اما امروز اوضاع فرق کرده است، ممکن است که کتابها خیلی خوب نباشند، اما در هر صورت کتابهای فراوانی در حوزه فلسفه هست  که در مقایسه با سایر کتابها تیراژ نسبتاً خوبی دارند و اقبال عمومی، البته بالنسبه به فلسفه خوب است.

وی گفت: با توجه به این وضعیت، امروز به دلیل کثرت کتب فلسفی و پیش آمدن سوتفاهمها و اختلاف نظرها به کتابی نیاز داشتیم که نقش حکم و داور را بازی کند و کتاب «فرهنگ تاریخ مفاهیم فلسفی» بخوبی می تواند به عنوان داوری در مورد کتابهای فلسفی باشد تا با مراجعه به آن بتوان این اختلاف نظرها را از میان برد.

دکتر داوری با اشاره به ویژگی کار دکتر بهشتی گفت: این وسواس علمی ایشان که برای این کار بسیار ضروری است موجب شده که این کتاب به اثری بدون نقص برای مراجعه تبدیل شود.

وی در ادامه با تأکید بر تحول مفاهیم فلسفی در طول زمان گفت: البته فلاسفه حق دارند و به یک معنا ناگزیرند که در معنای مفاهیم فلسفی تحول ایجاد کنند و نگارش این کتاب از جهت شناخت این تغییرات بسیار مهم است. دکتر داوری با اشاره به بلند بودن برخی مطالب گفت: برخی از این مداخل را می‌توان به عنوان یک مقاله مستقل خواند و این کتاب در بسیاری موارد می تواند نقش کتاب درسی را بازی کند و صرفاً یک کتاب مرجع نباشد.

وی سپس بر ضرورت نگارش چنین اثری در تاریخ مفاهیم فلسفه اسلامی تاکید کرد و گفت: نمی‌شود که از غربیها انتظار داشت در اثرشان در مورد تاریخ مفاهیم اسلامی سخن بگویند و این کاری است که باید محققان خودمان این کار را بکنند.

دکتر داوری در پایان با اشاره به ترجمه خوب و روان کتاب، پیشنهاداتی در مورد ترجمه برخی مفاهیم فرانسوی به کار رفته در کتاب ارائه کرد و گفت: این اثر اگر تمام شود یک کار تاسیسی بسیار بزرگ است که به آن بسیار احتیاج داشتیم.

 
ترجمه «فرهنگ نامه تاریخی مفاهیم فلسفه» کاری دشوار است

دکتر بهمن پازوکی، عضو هیئت علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، نیز سخن خود را با اشاره به تاریخچه نوشتن این کتاب آغاز کرد و گفت: در آغاز باید اشاره کنم که این اثر در آلمان به تعداد 15 هزار جلد منتشر شده است در حالی که در فارسی به تعداد 1000 نسخه منتشر شده است. نگارش این اثر از سال 1971، یعنی 36 سال گذشته شروع شده است.

وی گفت: نگارش این اثر در طول این 38 سال نشان دهنده پشتکار و نظمی است که فکر نمی کنم در فرهنگ دیگری جز فرهنگ آلمانی سابقه داشته باشد. البته این قبیل کارها در فرهنگ آلمانی سابقه دارد، برای نمونه نگارش لغتنامه قرون وسطی نزدیک به 10 سال طول کشیده است.

دکتر پازوکی سپس به جریان ترجمه این اثر در فارسی اشاره کرد و گفت: این کار در فارسی به طور همزمان توسط سه مؤسسه انجام می شود، نخست مؤسسه نوارغنون که عهده دار اصلی این پروژه است، دوم انتشارات سمت و سوم مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران که هر یک بخشهایی از این اثر را برای ترجمه انتخاب کرده‌اند.

وی افزود: از آنجا که من در جریان بخش مربوط به مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه هستم، می‌دانم که 4 جلد از این مجموعه در این مؤسسه ترجمه می شود که عبارتند از بخش خدا و خداشناسی که شامل 26 مدخل است، بخش زیباشناسی و هنر که شامل 14 مدخل است و کار ترجمه آن به پایان رسیده است، بخش اخلاق در 2 جلد که شامل 33 جلد در این حوزه است.

دکتر پازوکی گفت: علت اینکه این بخشها به مؤسسه واگذار شده است این است که قرار است در مؤسسه حکمت و فلسفه ایران رشته‌های حکمت هنر و اخلاق در مقطع دکتری تأسیس شود و از این آثار نیز به عنوان متون درسی می توان استفاده کرد.

دکتر پازوکی در پایان به دشواریهای ترجمه این اثر اشاره کرد و گفت: ترجمه این اثر فوق العاده دشوار است و سختتر از کتابهای مونوگرافی در مورد فیلسوفان است، زیرا در جای جای این اثر اشاراتی به متون لاتین، یونانی و دیگر زبانهای اروپایی بوده است که ترجمه آلمانی آن در دست مؤسسه نوارغنون نبوده و ایشان خودشان زحمت ترجمه آنها را قبول کرده اند. ضمن آن که مداخل هم جنس نبوده و توسط نویسندگان گوناگونی نوشته شده اند و این کار مترجم را دشوار کرده است.

دکتر داوری نیز جهت تاکید بر دشواری ترجمه این اثر در سخنان دکتر پازوکی، گفت: کسانی که معتقدند که ترجمه کار اجرایی است و کار آسانی است، می توانند یک صفحه از این اثر را برای ترجمه انتخاب کنند تا به دشواری آن پی ببرند.

 
"فرهنگ نامه تاریخی مفاهیم فلسفه" در تاریخ قرن بیستم بی‌نظیر است

 دکتر علی اصغر جواد مصلح، استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی سخن خود را با اشاره به تغییر تصور نسبت به فلسفه آغاز کرد و گفت: یواخیم ریتر، سرویراستار این کتاب یکی از چهره‌های شناخته شده در فلسفه آلمان است که می‌توان گفت دانشگاههای آلمان بعد از جنگ جهانی دوم به یک معنا توسط او و همکارانش تأسیس شده است.

وی سپس به مقایسه نوع تصور کلاسیک نسبت به فلسفه و نگاه جدید به آن پرداخت و گفت: تا پیش از این فیلسوفان معمولاً کسانی تلقی می‌شدند که در خلوت خود به تأمل می‌پرداختند و فلسفه نوعی فضیلت و کمال تلقی می‌شده است و فیلسوفان گرچه با یکدیگر گفتگو می‌کردند و از یکدیگر مطلب می‌آموخته اند یا به نقد یکدیگر می‌پرداخته اند، اما با عالم همکاری و همراهی نمی‌کردند اگر می‌پرسیدند که فیلسوف چه کاره است، بیشتر نوعی مزاح تلقی می‌شده است.

وی در ادامه گفت: در عصر جدید نوعی تحول اجتماعی در ساختارها را دنبال می کنیم و می‌بینیم که در نتیجه این تحولات فلاسفه مورد پرسش قرار می‌گیرند که چه کاره هستید. البته ممکن است که فلسفه را به نوعی وسیله تفریح مردم تلقی کرد، اما ظاهراً تحولات حکایت دیگری دارد و دیگر فلسفه پس از جنگ جهانی دوم نمی‌تواند کاملاً آزاد باشد و سخن از این است که آیا فلاسفه می‌توانند با یکدیگر همراهی کنند.

دکتر مصلح افزود: ظاهراً ما در عالمی زندگی می‌کنیم که از همه علوم انتظار می‌رود که کاری انجام دهند، فلسفه نیز باید در برنامه باشد. بعد از جنگ جهانی دوم و تخریب بیش از 80 درصد آلمان، دانشگاههای آلمان تغییری اساسی در ساختار آموزشی دادند که نمود آن بیشتر در اوایل دهه 1960 بود و هر کدام از رشته‌ها بایستی جایگاهشان مشخص شود و لازم بود که هر یک از علوم شان خود را تعریف کنند.

وی با اشاره به جایگاه یواخیم ریتر، سر ویراستار کتاب «فرهنگ نامه تاریخی مفاهیم فلسفه» در این برنامه‌ریزی جدید گفت: ریتر از کسانی که است که در بخش فلسفه این برنامه ریزی جدید نقش موثر داشته است. او در کتاب بسیار مهمش با عنوان «متافیزیک و سیاست» که امروز به کتابی درسی تبدیل شده است، با تقریر جدیدی از آرای ارسطو و هگل راه جدیدی را برای ارتباط تفکر فلسفی با مناسبات اجتماعی و سایر علوم باز می‌کند.

دکتر مصلح اظهار داشت: کتاب حاضر یکی دیگر از اقدامات ریتر است که در سال 1971 با گردآوری دوستان برای نگارش یک دایره المعارف فلسفی آغاز به کار کرد و در آغاز 700 نفر از اساتید را گردآوری کرد و امروز بیش از 1500 استاد فلسفه درنگارش آن دخالت داشته اند. این کتاب در تاریخ قرن بیستم بی‌نظیر است و یکی از مهمترین منابع اهل فلسفه در جهان آلمانی‌زبان است و کمتر اهل فلسفه آلمانی زبانی است که به این اثر توجه نکرده باشد

این استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به تأکیدات یکی از شاگردان ریتر در مقاله‌ای در سال 2003 اظهار داشت: این فرد اظهار می‌دارد که ریتر با بنیاد نهادن مکتبی، می‌کوشد که میان متافیزیک انتزاعی و واقعیتهای زمانه ارتباط برقرار کند. به نظر ریتر فلسفه بر آمده از شرایط واقعی تاریخی معاصر است و نباید میان مسائل انتزاعی و مسائل جاری مرز فارق کشید. ریتر که سالها در استانبول به تحقیق پرداخته است، کوشیده که میان مسائل فلسفی و مسائل جدید ارتباط برقرار سازد و طرح اروپای واحد برای نخستین بار توسط او در طرازی فلسفی طرح شده است.

دکتر مصلح در پایان گفت: ریتر با تلقی متفاوتی از علوم انسانی و فرهنگ از ویلهلم فون هومبلرت، مؤسس طرح دانشگاههای جدید در پایان سده نوزدهم، تلقی او از فلسفه آزاد را به چالش می‌کشد و با بازخوانی سنت ارسطویی و فلسفه هگل می‌کوشد که راه جدیدی برای آشتی دادن نظر وعمل بجوید. لذا این اثر می‌تواند از این حیث که فیلسوفان را به نقش اجتماعی خودشان آگاه می‌سازد، مورد توجه باشد و اگر ما هم در شرایط زمان خودمان تأمل کنیم، می‌توانیم در نقش فلسفه در مناسبات جدید بیندیشیم.