بررسی جایگاه فلاسفه در ایران/ حوزه فلسفه نیازمند پویایی است

به گزارش خبرنگار مهر، دکتر عین‌الله خادمی دانشیار دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی روز سه شنبه 26 مهر در همایش ابن سینا، طی سخنرانی خود با عنوان "ترابط عنایت با نظام احسن و چگونگی وقوع شر در قضای الهی از منظر ابن سینا" اظهار داشت: براساس بررسی های صورت گرفته در آثار ابن سینا چهار تعریف از عنایت ارائه شده است. ابن سینا در الاشارات و التنبیهات عنایت را چنین تعبیر کرده است که العنایه هی احاطه علم الاول بالکل و بالواحب ان یکون علیه الکل حتی یکون علی احسن النظام.

وی افزود: ابن سینا در التعلیقات عنایت را چنین تعریف کرده است: العنایه هی ان الاول خیر عاقل لذاته مبدا لغیره ، فهو مطلوب لذاته و کل ما یصدرعندیکون المطلوب فیه الخیر الذی هو ذاته. در این تعاریف چهار گانه 18 نکته قابل برداشت است. در این تعاریف چهارگانه مشخص می شود که عنایت در فلسفه سینوی اولا و بالذات وابسته به علم الهی است. بحث عنایت از علم به فاعل هم کشیده می شود و به همین خاطر خدا در فلسفه سینوی به عنوان فاعل بالعنایه آمده است.

وی در ادامه تحلیل خود از نکات 18 گانه عنایت اضافه کرد: از همین جا ترابط علم الهی و نظام احسن حاصل می شود. در نظام هستی هر موجودی براساس نظام علی دارای ترتیب و چینش خاصی است. در علم ذاتی خدا هر موجودی دارای ترتیب خاصی است. پیدایش موجودات در نظام هستی براساس علم ذاتی و پیشینی است. در تعاریف اول برگشت عنایت به علم پیشینی و ذاتی حضرت حق است. در تعریف چهارم برگشت عنایت به تعقل ذاتی است.

دانشیار دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی اظهار داشت: ابن سینا عناصر مندرج در عنایت را علم ذاتی واجب تعالی علیت برای همه موجودات و راضی بودن به نظام خیر می داند و نظریه فاعلیت بالقصد در مورد خداوند را رد می کند و معتقد به نظام احسن است. او وقوع شر در نظام احسن را از لوازم ضروری آن می داند، زیرا ترک خیر کثیر به خاطر شر قلیل با عنایت و حکمت الهی منافات دارد.

دکتر محمد جعفر هرندی دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر ری نیز مقاله ای را با محوریت دانش و خواسته در جامعه ایران ارائه کرد گفت: این مقاله به جایگاه فلاسفه در جامعه ایران از نظر مادی پراخته است.

دکتر هرندی تصریح کرد: نه تنها فقیهان بلکه عارفان و صوفیان با اتکا به باور خود امور مالی خود را تأمین کرده اند. این وضع مخصوص جامعه اسلامی نیست در تمام جوامع دینی رواج دارد. در جهان مسیحیت به ویژه مسیحیت غربی که عمدتا کاتولیک هستند کلیسا و در رأس آن پاپ از حق عضویت افراد در کلیسا تأمین مالی می شوند تا به آن حد که واتیکان یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان محسوب می شود. دیرها در فرانسه، آلمان و ایتالیا به نسبت قدمتی که دارند صاحب ثروت شده اند. در این میان عالمان غیر وابسته به حوزه دین از داشتن ثروت محروم بوده مگر اینکه حاکم یا امیری آنها را تحت حمایت خود قرار دهند. این گونه دانشمندان را می توان به اقشار مختلفی تقسیم کرد.

دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری یادرآور شد: از میان عالمان فلاسفه موقعیت ویژه ای دارند که تنها به معقولات می پردازند و منقولات را بدون برهان نپذیرند و از سویی نظریاتشان چون به حوزه عمل در می آمد چه بسا با باور مردم ناسازگار و احیانا نافی آن می شد و اگر چنین باوری باور دینی بود مسئله حاد می شد.

وی گفت:‌ دانشمندی که با خردورزی در ارتباط است از عوام فاصله می گیرد چرا که رأی آنها با رأی مردم سازگار نخواهد بود و این گونه دانشمندان دچار آزار و اذیت و حتی تهدید به مرگ هم می شدند چرا که جز اندیشه و تفکر متاعی برای عرضه نداشتند. هراندازه اندیشه خالص تر می شد دست محقق از مال دنیا بیشتر تهی می شد. نگرش به وضع عالمان دینی و فلاسفه  نشان می دهد که علما علاوه بر حمایت حکام از حمایت مردم نیز برخوردار بودند اما حکام برای مشروعیت بخشیدن به تشکیلات خود به دین روی می آورند.

وی اضافه کرد: فیلسوف در حوزه نظریه پردازی و عمل از پشتیبانی برخوردار نیست. وقتی افکارش جامعه عمل می پوشند با ضدیت جامعه عمومی رو به رو می شود چه بسا فیلسوفانی که از بی توجهی مردم نالیده اند. آنچه بوعلی را عزیز دستگاه زمان خود می کرد تبحر وی در طب بود. وقتی فقیهان و صوفیان و عارفان در مدرسه و خانقاه و زاویه و تکیه به اتکای کمک مردم معتقد با خیال راحت در پی کار خویش بوده اند فلاسفه ناچار می شدند یا به نحوی تحت لوای اینان به خردورزی خود ادامه دهند و یا تن به محرومیت و انزوا بدهند.

در ادامه این نشست دکتر یحیی یثربی استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی در رابطه با مقاله خود با محوریت نقد معرفت شناسی ابن سینا گفت: نخستین گامها اگر ادامه پیدا کنند به منظور و مقصد می رسد اما درغیر این صورت به هیچ هدفی نمی رسد. یکی از مشکلات جامعه ما این است که نخستین گام را به حدی گرامی می داریم که به گام دوم نمی رسیم . ما در ابن سینا مانده ایم و حرف زمان خود را نداریم، اما هیچ وقت به مسائل روز و مشکلات جامعه خود نمی پردازیم.

وی افزود: اگر بخواهیم این نخستین گامها را به گامهای بعدی تغییر بدهیم به نتیجه می رسیم. در غرب هم 20 قرن به دور ارسطو چرخیدند. اما زمانی که به نقد آن روی آوردند به شدت در نقد ارسطو پیشرفت کردند و با منطق جدید و تفکر جدید رو به رو شدند. تمام چراغهایی که در غرب روشن است دستاورد تکانی است که فیلسوفان به جامعه داده اند. ما باید فلسفه را کارآمد کنیم تا راه نشان دهد.

 دکتر یثربی گفت: ماندن در این مرحله که عقل اول فلان و عقل دوم فلان هیچ پیشرفتی به همراه ندارد. اگر چه به نام معرفت شناسی مبحث معینی نیست اما پرداختن به آن نشانه روشنگری است. هرکس باید خودش فکر کند و با جهان رو به رو شود این می شود معرفت شناسی که با بیداری دوم انسان پیدا می شود. فلاسفه ما در این رابطه دقت نظر داشتند اگرچه به نام معرفت شناسی مبحث مستقلی ندارند. ابن سینا گام اول بود اما برای ما گام آخر شد. دکارت هم گام اول بود اما به گام آخر تبدیل نشد.

استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی تأکید کرد: برای رسیدن به گام دوم باید داشته های خود را ارزیابی کنیم. قبول امکان خطا در فکر، اطمینان در توان انسان، واقع گرایی از نقاط مثبت معرفت شناسی است، مبارزه با نسبت گرایی و شک گرایی ، توجه به شک روشی، اعتبار دادن به حسن و تجربه، ایجاد پیوند میان فلسفه و علوم جدید از جمله این راهکارها است.