خانه های تاریخی اردبیل؛ ظرفیت گردشگری فراموش شده

به گزارش خبرنگار مهر، در کوچه پس کوچه های اردبیل و در بافت قدیمی شهر خانه های تاریخی احیا شده منحصر به فرد و یا فراموش شده ای است که گواه مدنیت و اصالت هنر معماری در این منطقه است.

به عقیده کارشناسان هر کدام از خانه های قدیمی اردبیل که بیشتر آنها مربوط به دوره قاجار است، به دلیل نوع معماری و ساخت منحصر به فرد و قدمت خود بخشی از تاریخ این منطقه را تعریف می کند.

مهمترین ویژگی خانه های تاریخی اردبیل تناسب با شرایط جوی منطقه بوده و به دلیل موقعیت جغرافیایی و آب و هوای سرد و کوهستانی معماری خانه های اردبیل متناسب با این شرایط  ساخته شده و این از جذابیت ممتازی برای گردشگران برخوردار است.

تناسب معماری خانه ها با شرایط اقلیمی

از جمله اصول به کار رفته در معماری این خانه ها می توان به استفاده از پلان متراکم و فشرده، استفاده از مصالحی با ظرفیت و عایق حرارتی مناسب، به حداقل رساندن میزان تعویض هوای داخلی و تهویه طبیعی و جلوگیری از ایجاد سوز در داخل و خروج حرارت داخلی به خارج از ساختمان و انتخاب بامهای مسطح و نگهداری برف بر روی بامها به عنوان عایق حرارتی اشاره کرد.

تمام این اصول در جهت حفظ گرمای داخل ساختمان به دلیل واقع شدن در منطقه ای که هشت ماه از سال آب و هوای سرد و بارش برف و باران را تجربه می کند؛ استفاده شده است.

همچنین استفاده از سطوح خارجی تیره رنگ و پنجره هایی با ابعاد بزرگ در جذب نور خورشید و استفاده از حرارت آن یکی دیگر از اصول قابل توجه معماری خانه های قدیمی اردبیل است.

استفاده بهینه از کاربری بخشهای مختلف خانه

اکثر خانه های قدیمی شامل سردر، هشتی یا ورودی ابتدایی از در خانه به حیاط، حیاط و میانسرا، راهرو یا ورودی از حیاط به اتاقها و سالنهای پذیرایی، اتاقهای سه دری به عنوان اتاق خواب، اتاق پنج دری به عنوان سالن پذیرایی، مطبخ یا آشپزخانه و تالار است.

برخلاف معماریهای امروزی نوع معماری مطبخ در گذشته به شکلی است که به اتاق پذیرایی نزدیک باشد و همچنین فضای داخلی آن و کل ساختمان امنیت و آرامش کامل را برای ساکنان آن فراهم می کند.

در داخل اتاقها کمدهای دیواری و پستوهای دردار تعبیه شده و می توان گفت تمام اتاقها به جز تعداد اندکی که از روشندان برای تامین روشنایی استفاده می کند، پنجره و نور گیری طبیعی داشته است.

در پنج دریها که از طول نور گیری دارند حداکثر استفاده از تابش نور خورشید استفاده شده و در وسط این اتاق تو رفتگی و کمی بالاتر از سطح زمین قرار دارد که به آن شاه نشین می گفتند.

کربال یا تلوار یعنی ساختمان بزرگ و ریشه واژه تالار است که برای استفاده در فصل گرما بوده و به هوای باز راه داشته است. در کنار تالار راهروهای بزرگی بنام تختگاه بوده که در انتهای راه پله قرار می گرفته است.

حیاط در حکم باغ کوچکی بوده که با کاشت درختان و تعبیه حوضچه هایی فضایی آرامش بخش را برای اهالی خانه فراهم می کرده است. همچنین میانسرا با تناسب طائی ایرانی و جهت گیری دستوری خود در تمام سال محیط بهداشتی مطبوعی فراهم و از گردش آفتاب و نور خورشید بهترین استفاده را می برد.

نمونه های بی نظیر خانه های تاریخی اردبیل

خانه سید هاشم ابراهیمی: این بنا در بافت قدیم اردبیل در جوار مجموعه جهانی بقعه شیخ صفی کوچه شهید گاه یکی از یادگاریهای اواخر قرن 13 هجری قمری در شهر اردبیل به شمار می رود. خانه ابراهیمی در حال حاضر تحت مالکیت میراث فرهنگی استان اردبیل است.

بنای مذکور با یک هشتی کوچک از معبر کوچه وارد حیاط مستطیلی شده و عمارت اصلی شامل دو طبقه همکف و زیرزمین است و تالار نسبتا بزرگ و زیبایی دارد.

خانه رضازاده: در محله اوچ دکان یکی از محلات ششگانه و قدیمی اردبیل واقع شده که قدمت آن به اواخر دوره قاجار می رسد. سر در ورودی خانه منتهی الیه جنوب شرقی بنا در مقابل میدانچه قرار گرفته که از طریق هشتی به محوطه حیاط وارد می شود.

بخش اعیانی ساختمان در دو طبقه به مساحت 640 متر مربع و پلان فعلی شکل ساخته شده که طبقه اول دارای دو اتاق گوشواره با یک راهروی میانه و نیز راهروی دیگر عمود بر آن است که با دو دسته پله به هم مرتبط می شود و طبقه دوم نیز دارای دو اتاق گوشواره با یک تالار یا شاه نشین در وسط است. این بنا تا یک سال پیش به عنوان ساختمان اداره کل میراث فرهنگی استفاده می شد و قرار است به موزه شهدا اختصاص یابد.

خانه ارشادی: این بنا نیز در محله اوچ دکان قرار داشته که در بدو احداث دارای کاربری مسکونی بوده و یکی از بناهای تاریخی شهر اردبیل و در اواخر دوره قاجار ساخته شده است. در دوران پهلوی دوم آن را برای استقرار مدرسه به آموزش و پرورش واگذار کردند و در حال حاضر خانه ارشادی تحت نظر میراث فرهنگی قرار درد.

خانه وکیل الرعایا: در بافت قدیمی شهر در محله طوی واقع شده و از آثار دوران قاجار است. بخش با ارزش بنا یعنی تالار در قسمت غربی ساختمان قرار دارد و ابعاد آن 10 در 5 متر است. ظلع شرقی تالار دارای پنجره ارسی با با شیشه های رنگین است که در سمت ایوانی که با چهار ستون چوبی شکل می گیرد، قرار گرفته اند. آیینه کاری و مقرنس کاریهای با نقاشیهای پیرامونی، از ویژگیهای درون تالار هستند. و این ساختمان هم اکنون مقرر بنیاد ایرانشناسی اردبیل است.

خانه مروج: این ساختمان در سال 1311 ه.ق بنا شده و از نظر معماری جزو بناهای درونگرا محسوب می شود که بخش اندرونی آن از بین رفته است. هشتی ورودی ضمن آنکه یک فضای ارتباطی است مانع دید مستقیم از بیرون به فضای درون می شود.

داشتن شکل فعلی و خط تقارن مرکز از ویژگیهای پلان بناست که در مرکز آن یک تالار با ارسی هفت دری قرار دارد. این بنا از سال 1380 به محل فعالیت مرکز پژوهشی آیت الله مروج امام جمعه فقید اردبیل تبدیل شده است.

خانه خادم باشی: از بناهای دوره قاجار در محله سرتیپ آباد اوچ دکان قرار دارد. این بنا دارای هشتی ورودی و حیاط اندرونی و بیرونی است، دیوارهای بیرونی بنا از کاهگل ساخته شده و تنها طاق نماهای درونی سردر آجری هستند، قسمت بیرونی بنا دارای تزیینات نقاشی و ارسی زیبا بوده که در آتش سوزی از بین رفته است.

خانه میرفتاحی: این بنا که در سال 1250 ه.ق احداث شده در دوران پهلوی اول به عنوان اولین دبیرستان دخترانه کاربری آموزشی داشته سپس در سالهای 1327 تا 30 ه.ق به دبیرستان نظامی اجاره داده شد. خانه میرفتاحی جزو بناهای درون گرا محسوب می شود که در آن هشتی فضا ارتباط دهنده بیرون با میان سرا است.

بنای موجود باقی مانده بنای بزرگتری با دو بخش اندرونی و بیرونی است، ساختمان دارای شبستهانهای تابستانی و زمستانی است که ارتباطشان از طریق پله هایی در سر گوشه میان سرا، میسر می شود. در حال حاضر این بنا موزه مفاخر دینی اردبیل است.

خانه صادقی: در سال 1283 ه. ق ساخته شده و یکی از یادگارهای دوران قاجار به شمار می رود، این بنا یکی از مجموعه بناهای سه گانه (خانه مبشری، خانه خادم باشی، خانه صادقی) است که در بافت قدیم، محله اوچ دکان قرار گرفته و دارای سه بخش ساختمانی با سه حیاط است.

ساختمان مرکزی کاربری بیرونی و ساختمان غربی کاربری اندرونی داشته و هسته اصلی بنا را تشکیل می داد. ساختمان بیرونی شامل یک شاه نشین در قسمت مرکزی بوده که مقرنس کاری، نقاشی دیواری تا ارتفاع دو متر، پنجره های ارسی بزرگ هفت دری و سه دری با طرح اسلیمی و نیز تذهیب و کتیبه آیه الکرسی با خط نستعلیق در دور تا دور بنا، تزیینات آنرا تشکیل می دهند. 

خانه مناف زاده: در سال 1353 ه. ق ساخته شده و به لحاظ قرار گرفتن در بخش مرکزی حیاط – باغ حالت کوشک مانند دارد. اختلاف سطح بین سمت شمالی و جنوبی معادل گامهای نه پله، موجب شده که نمای جنوبی یک طبقه و شمالی دو طبقه به نظر برسد. این خانه کوشک که پلان مستطیلی دارد با هره چینی آجری دوال بندی و طرح و نقوش هندسی در نما، تزیین شده و هم اکنون ساختمان اداری حوزه هنری اردبیل است.

خانه مبشری: از آثار دوران قاجاریه است که در بافت قدیم محله اوچ دکان قرار گرفته و دارای هشتی ورودی و حیاط اندرونی و بیرونی است. مصالح دیوارهای بیرونی از کاهگل است و تنها سر در نمای داخلی بنا مشرف به حیاط آجرکاری شده است.

خانه آصف: این بنای قاجاری واقع در کوچه معمار و متعلق به خانواده آصف بوده و خانه ای یک طبقه و یک نیم طبقه به عنوان بالاخانه وتقارن محوری دارد و راهرویی به نام تختگاه دسترسی به سایر فضاها را امکان پذیر میکند. در انتهای این راهرو دری جهت ورود به فضاهای خدماتی تعبیه شده است.

از دو ضلعجانبی آن دسترسی به فضایی به نام اتاق سه دری و یک اتاقک پستو در پشت آن انجام میگیرد، در طرف دیگر وارد اصلی ترین اتاق این بنا، اتاق هفت دری می شود که پنجره هایآن با ارسیهای زیبایی با نقوش گره بندی و شیشه های رنگی تزئین شده، در پشت ایناتاق سه اتاقک به صورت پستو قرار گرفته اند که توسط ارسیهایی از این قسمت جدا شدهاند.

داخل این پستوها تزئیناتی از جمله بخاری دیواری و نقاشی دیده می شود و روی اینفضا سه اتاقک با عنوان بالاخانه قرار گرفته اند. بقیه فضاها عینا به صورت قرینه درضلع دیگر اتاق هفت دری تکرار شده اند.

دبیرستان صفوی: در زمره بناهایی همچون ساختمان سابق فرمانداری اردبیل قرار دارد که در دوران پهلوی اول معماران آلمانی طراحی و اجرا کرده اند. مصالح به کار رفته عبارت از اره سنگی به ارتفاع حدود 1.20 متر و آجر در بدنه ها است.

این ساختمان مثل اکثر بناهای هم عصر و هر طرح خود دو بازو است که در دو طبقه اجرا شده اند. ارتباط طبقه فوقانی از طریق پله هایی است که بلافاصله بعد از ورود به طبقه همکف قرار دارند. قاب بندی آجری دور در و پنجره، هره چینی خط آسمان "دور بام"، کاشیکاری معرق کتیبه بالای سر در اصلی و سر در تالار سخنرانی از مشخصات تزیینی بنا محسوب می شود.

ساختمان فرمانداری: تاریخ ساخت این بنا 1310 ه. ق پنچ سال قبل از دبیرستان صفوی است. بنای معروف شهر یعنی شیر و خورشید (بیمارستان فاطمی) مدرسه صفوی و ساختمان فرمانداری سابق با مشاوره معماران آلمانی ساخته شده اند.

ساختمان فرمانداری به صورت نئوکلاسیک ایرانی اجرا شده و دارای فرم پلانی "V" شکل است و در واقع اصول معماری ایرانی در کالبد بنا با مصالح جدید و به کارگیری تکنیک ساخت اروپاییان پیاده شده است. در زیرزمین بنای اصلی این ساختمان طاقهای آهنگ به کار رفته است.

قسمت شاه نشین به صورت مرتفع و دو بازوی کناری در دو طبقه اجرا شده، پیش بینی سیستمهای تاسیساتی< الکتریکی و بهداشتی از مشخصه های ساختمان در مقایسه با وضعیت کالبدی و اجتماعی شهر در زمان احداث بنا به شمار می رود.

مهجوریت میراثی که رو به نابودی می رود/طرحی که ناتمام ماند

اما باید اذعان داشت که با وجود احیا این خانه ها سهل انگاری در نگهداری، احیا و بازسازی و عدم ثبت و شناسایی برخی از خانه های تاریخی راه را برای تخریب و از بین رفتن را برای این مجموعه نفیس فراهم کرده و از سویی ضعف عمده در معرفی این آثار باعث مهجور ماندن و ناشناخته ماندن میراث زیبایی شده که گذر زمان و باد و بوران لحظه به لحظه از عمر و استقامت آن می کاهد.

تعداد قابل توجهی از خانه های احیاء شده نیز با تغییر نوع کاربری، به عنوان دفاتر اداری اصلی و فرعی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان در اختیار این سازمان قرار گرفته به گونه ای که زمینه دسترسی سهل و آسان برای شهروندان و گردشگران عملا غیر ممکن شده است.

بلاتکلیف ماندن طرح تعریف مسیرهایی تحت عنوان "مسیرهای تاریخی و فرهنگی شهر اردبیل" که می توانست در معرفی این آثار تاریخی نقش به سزایی ایفا کند از جمله موضوعاتی است که توجه مسئولان را می طلبد.

.............................

گزارش: ونوس بهنود