به گزارش خبرگزاری مهر، هفتاد و هشتمین جلسه گروه علمی فلسفه دین مجمع عالی حکمت اسلامی با موضوع مولفه های دینی بودن علم با ارائه حجت الاسلام والمسلمین دکتر رمضان علی تبار عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.
وی در ابتدای این نشست با بیان اینکه از مسائل مهم در باب علم دینی، معیارها و عوامل دینی‌بودن آن است، گفت: این مسأله در دو مقام متصور است؛ یکی مقام علم مطلوب و دیگری درباب علوم موجود. به عبارت دیگر، وقتی سخن از علم دینی به میان می‌آید، دو جنبه مدنظر می‌باشد؛ یکی تحلیل وضع موجود علوم و ارایه راهکاری برای دینی‌سازی آن (تهذیب) و دوم، علم دینی مطلوب.
وی با اشاره به اینکه علم دینی مطلوب، باید دارای عوامل، عناصر، مؤلفه‌هایی است که هر یک از این مؤلفه‌ها و عناصر، دارای شاخص‌هایی‌اند که نشانگر ماهیت دینی آن علم خواهد بود، افزود: این بحث مبتنی بر این است که در حوزه علم‌شناسی، عناصر تشکیل‌دهنده ماهیت علم و همچنین عوامل بیرونی مؤثر بر علم را به چه چیزی بدانیم. عناصر و مؤلفه‌های گوناگونی متصور است؛ از جمله موضوع، محمول، عالِم، معلوم، روش، ابزار، منبع، فایده و کاربرد، هدف و غایت، مبانی، پیش‌فرض‌ها، پیش‌انگاره‌ها، زمان، مکان، جغرافیا، فرهنگ، تمدن و… که برخی از این عناصر، از عناصر رکنی‌اند و برخی نیز غیررکنی.
وی در ادامه سخنانش اظهارداشت: برخی از عناصر، به صورت مستقیم، وصف علم قرار می‌گیرند و برخی وصف معلوم و برخی نیز وصف عالِمند که در عین حال در دینی‌بودن علم نقش دارند؛ از این رو عوامل و مؤله‌های علم دینی را می‌توان در چهار محور کلی «علم»، «عالِم»، «معلوم» و «ساختار فرهنگی حاکم» دسته‌بندی نمود. مراد از عالِم، مؤسسان و بانیان علمند و مراد از معلوم، موضوع علم وموضوع مسائل علمند. برخی از این عناصر در دینی‌بودن، نقش علت ناقضه را بازی می‌کنند که از آن به عناصر اصلی و رکنی تعبیر می‌کنیم و برخی نیز از سنخ علل معِدّه‌اند که از آن به عناصر غیررکنی اطلاق می‌کنیم.
علی تبار در ادامه سخنانش تصریح کرد: توضیح این که علم، به معنای رشته علمی و به عنوان یک دستگاه معرفتی با هویت جمعی، متشکل از مجموعه‌ای از عناصر و مؤلفه‌های رکنی و غیررکنی است. مراد از عناصر رکنی، عناصر ماهیت‌ساز و مولد همچون «مبادی»، «منابع»، «موضوع»، «مسائل»، «غایت»، و «روش» علم که تکون و تشخص ماهوی هر دانش و مسائل اساسی آن در گرو آن‌هاست. عناصر غیررکنی عبارت است امور هویت‌بخش مانند «عالمان»، «مؤسسان»، «ظروف تاریخی، فرهنگی و اجتماعی» تکون و تطور، و «ساختار صوری» دانش که موجب تعیین هویت دانش‌ها می‌شوند. میان عوامل یادشده، تناسب عمیق و ترابط وثیقی برقرار است؛ لذا در علم صرفاً با مجموعه انباشته‌ای از عوامل، مؤلفه‌ها و قضایای متشتـته و غیرمرتبط مواجه نیستیم؛ بلکه این عوامل، به صورت شبکه‌ای و منظومه‌ای به هم مرتبط بوده و در دینی‌شدن یا غیردینی‌شدن علم، نقش دارند و نقش هر کدام، به حسب خودش و با حفظ خاصیت علمیت علم خواهد بود.
این محقق و نویسنده کشورمان با اشاره به اینکه وصف دینی‌بودن در علوم، امری ذو وجوه، ذو مراتب و دارای مراتب تشکیکی است، گفت: در بالاترین مرتبه آن، دوگانگی بین دین و علم وجود ندارد و آن علم معصومین می‌باشد که بین دین و علم، فاصله و دوئیتی متصور نیست و تماماً با دین در لوح محفوظ انطباق دارد. مرتبه پایین‌تر، علوم و معارف انسان‌های غیرمعصوم می‌باشد که فرض انطباق و عدم انطباق متصور است و در این مرتبه، وصف دینی‌بودن شدت و ضعف می‌گیرد که بالاترین مرتبه علم غیر معصومین از لحاظ دینی‌بودن، جایی است که واجد تمامی ملاک‌های یادشده باشد و از لحاظ معرفت‌شناختی نیز منطبق با حاق دین باشد که از آن به «معرفت دین» یا «علم دین» نیز اطلاق می‌کنیم و از لحاظ فلسفی، متصل به عالَم بالا باشد.
حجت الاسلام علی تبار گفت: به عبارت دیگر، اطلاق وصف دینی به هر یک از معارف و علوم مختلف، مقول به تشکیک است. اختلاف و اشتراک این مراتب، به دینی‌بودن عناصر اصلی و رکنی علم(نظیر محتوا، ماهیت، روش، فایده و غایت و…) است. با توجه به وجود یا نبود انواع عناصر یادشده، دانش دینی از لحاظ دینی‌بودن، تقویت یا اشتداد و تضعیف یا کاستی‌پذیر است. بنابراین رابطه معیارها و عناصر یادشده طولی‌اند، نه عرضی. به عبارت دیگر، دینی‌بودن علوم، تابع دینی‌بودن عناصر و مؤلفه‌های مختلفی است که هر یک در جای خود مهم و نقش آفرین است. برخی عناصر مربوط به علم‌اند که از آن به عناصر درونی و رکنی تعبیر می‌کنیم و برخی مربوط به عالِم و زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی است که از آن به عناصر بیرونی و غیررکنی اطلاق می‌کنیم که هر کدام به میزانی و به صورت تشکیکی در دینی‌بودن علم مؤثرند و در نتیجه دینی‌بودن علم و دانش، امری ذومراتب، ذو وجوه و تشکیکی است.
وی تأکید کرد: بر این اساس، وصف دینی‌بودن برای علم، از سنخ صفر یا صد(هیچ یا همه) نیست؛ بلکه قلمرو بسیار وسیع و دارای دامنه گسترده‌ای است که از پایین‌ترین مرتبه تا بالاترین آن را شامل خواهد شد. این معیار، شامل تمامی علوم می‌شود؛ اعم از علوم به معنای تک‌گزاره‌ها و علوم به معنای رشته‌های علمی؛ نظیر علوم دینی مرسوم و متداول، علوم طبیعی، علوم عقلی و انتزاعی محض، علوم کاربردی، علوم مهندسی، علوم انسانی و… . بنابراین در تبیین ماهیت علم دینی، باید به ماهیت تشکیکی آن توجه شود.
نظر شما