خبرگزاری مهر، گروه استان ها- ونوس بهنود: اردبیلی ها از اولین روز اسفند ماه در تدارک عید نوروز هستند. در تمامی کتب تاریخی به رسم و رسومی که پی در پی تا پایان ماه در این منطقه اجرا می شود، اشاره شده و با این وجود بخش اندکی از آن باقی مانده و همچنان مورد توجه است.
آنچه به اذعان کارشناسان در تمامی آیین های استقبال از نوروز دیده می شود، همراهی و همسویی با طبیعت و قرار دادن اساس آیین ها با تغییرات طبیعت است.
بطوریکه این همسویی موجب شده تا اسفند ماه به چهار هفته تقسیم بندی شده و در هر هفته مراسم ویژه ای به اجرا درآید که امروز تنها چهارشنبه آخر سال یا چهارشنبه سوری از این مراسمات به یاد مانده و این در حالی است که چهارشنبه سوری آخرین بخش از آیین های استقبال نوروز و نه همگی آن است.
روییدن نوروز گولی اولین نوید بهار
در تقویم فولکلور مردم منطقه آذربایجان زمستان به تعبیری با اتمام بهمن به پایان می‌رسد. در این تقویم که بر اساس احوالات طبیعت نوشته شده است ۱۷ روز مانده از پاییز «کل وز» آغاز می‌شود و با فرارسیدن آن گفته می‌شود «کل وز گلدی، گش گلدی» در واقع فرارسیدن کل وز به معنی فرارسیدن زمستان است.
در ادامه از ابتدای دی‌ماه چله بزرگ زمستان به مدت ۴۰ روز نام‌گذاری شده است و پس از آن نیز چله کوچک به مدت ۲۰ روز باد و سرمای زمستان را به خانه‌ها می‌برد.
در تقویم فولکلور بعد از چله کوچک زمین دچار تحولات اساسی شده و نفس گرم به جان آن دمیده می‌شود، خاک بارور می‌شود و آب‌ها تازه می‌شوند، شکوفه‌ها و پرندگانی که نوید بهار می‌دهند در آسمان و طبیعت مشاهده می‌شوند و همه این ها نوید بهار است. نوید تازه شدن طبیعت که کهن‌سالان معتقدند با وجود تمامی گرفتاری‌های زندگی آدمی باید خود را به این تازگی بسپارد تا روانش در سال جدید از تنش‌ها رها شده و به مانند طبیعت زندگی تازه در وجودش جریان یابد.
امسال به دلیل تغییرات جوی و گرم شدن هوا از اواسط بهمن ماه رویش نوروز گولی یا زنبق وحشی در برخی مناطق استان مشاهده می شد اما با نزدیکی به روزهای پایانی سال این گل زیبای بنفش رنگ در اغلب مناطق روییده و با عمر اندک خود در واقع آمدن بهار را نوید می دهد.
جشن آب در پی تازه شدن چشمه ها
اردبیلی ها به گفته مدیر کل میراث فرهنگی استان اردبیل فرهنگ غنی و آداب و رسوم قابل توجه و ممتازی در استقبال از بهار دارند.
کریم حاجی زاده در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: از جمله موضوع جشن آب است که به دلیل قرار گیری ایران در یک منطقه اقلیمی نیمه خشک در سایر شهرها نیز مشابه آن دیده می شود.
وی افزود: جشن آب، باد، خاک و آتش که در اسفند ماه برگزار می شود بهره گرفته از اندیشه زرتشتی رایج در این منطقه است و با این وجود امروز بخش عمده ای از آن فراموش شده است.
جشن آب، باد، خاک و آتش که در اسفند ماه برگزار می شود بهره گرفته از اندیشه زرتشتی رایج در این منطقه استیکی از پژوهشگران پیشینه فرهنگی اردبیل با بیان اینکه در باور مردم گذشته اولین چیزی که بعد از زمستان تازه می‌شود آب است، به خبرنگار مهر گفت: بر همین اساس درگذشته مردم در اولین چهارشنبه اسفندماه به کنار آب‌های روان رفته و جشن سولار نوروزی برگزار می‌کردند.
اصغر تقایی با استناد به تحقیقات میدانی و مراجعات خود به روستاها و شهرهای مختلف اردبیل تصریح کرد: اهالی معتقدند در نشانه‌های بهار اولین عنصری که تازه می‌شود آب است و به همین دلیل قبل از طلوع آفتاب به سراغ آب‌های روان رفته و از روی آب می‌پرند و به هم آب می‌پاشند و نغمه می‌خوانند.
به گفته این محقق از جمله نغمه‌های بومی «سئل چاپار، سو چاپار، بیر گوناه ائیلدیم، گل آپار، گل آپار» است که به این معنی است که سیلاب و آب جاری می‌شود و من گناهانم را به آن می‌سپارم تا بیاید و ببرد.
تقایی تأکید دارد که در واقع این رسم به‌نوعی تطهیر به واسطه آب است و متأسفانه این رسم به کل در اردبیل تغییر یافته و در قالب مراسم «نواوستی» در صبح چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شود.
مطابق اظهارت این محقق هر چند رسم نواوستی چند سالی است که توسط شهرداری اردبیل در کنار پل هفت چشمه معرفی می شود اما با زمان دقیق خود بر اساس آیین های باستانی منافات داشته و در صبح روز آخرین چهارشنبه سال برگزار می شود.
به تعبیر کارشناسان دستگاه های فرهنگی در صورتی که به دنبال اطلاع رسانی و احیای رسم و رسوم کهن هستند حداقل باید در زمان مناسب آن را به جای آورند.
آغاز خانه تکانی ها و روشن نگه داشتن اجاق خانه پدری
بعد از تازه شدن آب ها، اهالی که از آب چشمه ها تبرکی در کوزه های سفالی گرفته اند، آب را در چهار گوشه خانه می ریزند و این آغاز گر رسم خانه تکانی و نونوار کردن همه کنج و گوشه های خانه ها است.
کهنسال اردبیلی معتقد است در خانه تکانی نوروز هیچ بخشی از خانه نباید باقی بماند و به اصطلاح باید همه «شیطان توری» ها که همان تارعنکبوت است پاک شود.
در طول مدت زمان خانه تکانی در همه اتاق ها شمعی روشن می کنند تا نور و زندگی سال جاری به سال آینده پیوند بخوردپوراندخت سپاسی تصریح کرد: در خانه تکانی ظروف امانتی به صاحبان باز می گردد و حداقل یکی دو تکه ظرف و اسباب جدید حتی شده یک قاشق چوبی خریداری می شود.
وی افزود: در طول مدت زمان خانه تکانی در همه اتاق ها شمعی روشن می کنند تا نور و زندگی سال جاری به سال آینده پیوند بخورد.
پژوهشگر فرهنگ اردبیل نیز معتقد است دومین چهارشنبه سال برخلاف رسم امروزی مردم بر روی تپه بزرگی آتش روشن می‌کردند و از روی آن می‌پریدند و چهارشنبه آتش را جشن می‌گرفتند.
تقایی در خصوص این رسم تصریح کرد: از گذشته آتش به دلیل تأثیری که در حیات آدمی داشته مقدس بوده و به مناطقی که آتش برپا می‌شد به اصطلاح «اوجاق» می‌گفتند.
وی افزود: در واقع اصطلاح «گویمیاخ دده اوجاقی سونه» یا نگذاریم اجاق خانه پدری خاموش شود با همین مضمون ارزش و جایگاه آتش است.
وعده یلی تجربه رفتن زمستان و آمدن بهار
اردبیلی ها معتقدند زمانی که بهار از راه می رسد و طبیعت تازه می شود، آدم ها نیز باید به طبیعت پیوسته و زندگی و پیرامون خود را تازه کنند.
خرید لباس های نو در عید به همین منظور باب شده و آنچه در تمامی مراسمات مشهود است، پرهیز از فشار اقتصادی به خانواده ها و صرفا جشن و شادی و همراهی با طبیعت است.
امروز به حدی رسومات استقبال از عید وارونه شده که عید فرصتی برای چشم و هم چشمی و نمایش تجملات خریداری شده حتی به بهای قرض و بدهی تبدیل شده است.
و این در حالی است که نسل جوان از جشن آب و آتش و باد و خاک هیچ اطلاعی ندارند و با مفهوم آن بیگانه اند.
سومین چهارشنبه اسفندماه اختصاص دارد به عنصر باد و به گفته تقایی درگذشته مردم این منطقه باور داشتند که باد پیرمردی با ریش‌سفید بلند است که به در راه ماندگان و گمشدگان در راه کمک می‌کند.
وی افزود: باور به جایگاه باد در باروری طبیعت و هدایت بذرها و گیاهان موجب می‌شد در سومین چهارشنبه مردم بر روی اراضی کشاورزی خود رفته و ترانه‌های خاصی بخوانند و باد را به کمک بخواهند.
مردم‌شناس اردبیلی معتقد است در واقع اصطلاح «وعده یلی» که در بین اردبیلی‌ها متداول است و به بادی گفته می‌شود که پیام‌رسان نوروز است بر اساس همین باور شکل گرفته است.
چهارشنبه خاک یا چهارشنبه‌سوری
در آخرین چهارشنبه‌ای که با تغییر سبک زندگی و گرایش به زندگی ماشینی آن را چهارشنبه آتش می‌دانیم، در واقع به عقیده تقایی جشن چهارشنبه خاک برگزار می‌شود.
در این جشن که گفته می‌شود خاک در آستانه بایرام بیدار شده است، کشاورزان روی زمین‌های زراعی خود رفته و آن را بیل می‌زنند و علف‌های هرز را پاک‌سازی می‌کنند.
وی افزود: در چهارشنبه خاک مردم اعتقاد داشتند که باید به وسع خود به نیازمندان کمک کنند و به مانند خاک حیات‌بخش باشند تا روح خاک نیز از آن ها راضی باشد.
مردم‌شناس اردبیلی تأکید دارد که این باور به‌نوعی ارادت به زمین مادر به‌عنوان منشأ حیات تمامی موجودات است و به اسطوره زمین مادر برمی‌گردد.
از دیگر رسوم زیبایی که از سالها قبل در آیین های «چهارشنبه سوری» این استان رواج داشته، مراسم خاصی است که طی آن خانواده‌ها و فامیل و نزدیکان دختری که به خانه بخت رفته، هدایایی را به خانه عروس و دختران ازدواج کرده خود ارسال می کردند.
در سالهای نه چندان دور، خانواده‌ی عروس هدایای خریداری شده را به همراه غذای مخصوص در سینی مسی بزرگی قرارداده و روی آن را با پارچه‌های رنگی تزیین و به خانه داماد می‌فرستادند، این هدایای خریداری شده به همراه غذای مخصوص در میان مردم این منطقه به بایرام پایی معروف است. «بایرام پایی» یکی از مراسم زیبای چهارشنبه سوری اردبیل بوده اما این رسم هم اکنون با شیوه‌ای ساده و البته با تفاوت چشمگیری نسبت به گذشته برگزار می شود.
«فالگیری» نیز از دیگر آیین و رسوم رایج چهارشنبه سوری اردبیل بوده که معمولا در شب چهارشنبه و در بین دو گروه یعنی دختران و پسران انجام می شده است.
آیین اجرا شده در این رسم و نتیجه به دست آمده در واقع تفالی برای دختران و پسران بوده تا سال خوب و بد را تعبیر و تفسیری کنند. در این رسم دختران در اوایل شب، پشت در خانه می ایستادند و سخنان رهگذران را برای خود تعبیر و تفسیر می کردند.
پسران نیز با اجرای مراسم «قورشاق آتماخ» به فالگیری می پرداختند. بدین صورت که کمربندهای پارچه‌ای یا دستمال خود را از پنجره همسایه، دوستان و فامیل به درون اتاق می‌انداختند و صاحبخانه بدون توجه به هویت صاحب پارچه یا دستمال، مقداری آجیل یا شیرینی به گوشه آن بسته و به بیرون پرت می کردند.
نا گفته نماند «قورشاخ آتماق» در بیشتر مواقع توسط جوانانی انجام می شده که دختری را دوست داشتند و با این نیت درباره آنچه که به دستمال یا کمربند آنان بسته می شد، تعبیراتی صورت می گرفت.
تکم چی‌ها از راه رسیدند
به باور پژوهشگران تکم یکی از مهم‌ترین نشانه‌های جشن بهار در منطقه آذربایجان است و با وجود اینکه به فراموشی سپرده شده اما به سادگی با همت جزئی از سوی دستگاه‌های فرهنگی می‌تواند مجدداً احیا شود.
این رسم که متناسب با آداب و فرهنگ مردم این منطقه بوده و همراه با اشعاری برآمده از فولکلور منطقه آذربایجان است، از جمله رسومی است که همچنان با وجود قدمت نامشخص آن این توانایی را دارد که لبخند بر لبان مخاطب خود بنشاند و به واقع به هدف خود یعنی نوید تازگی و نوشدن طبیعت دست یابد.
موسی اصغر زاده یکی از پیشکسوتان تکم خانی در اردبیل تعریفی که از تکم دارد و در کتاب خود «فرهنگ عامیانه دارالارشاد اردبیل» نیز به آن اشاره کرده اینطور عنوان می‌کند: تکم «بز نر شاخدار من» نام وسیله‌ای است که از چوب به شکل بز ساخته شده که تکمچی آنرا می‌رقصاند و اشعار می‌خواند.
در میان المان‌های مختلف بهار، تکم همواره محل مناقشه بوده و نظرات مختلفی پیرامون آن طرح شده است. حتی در خصوص زمان اجرای آیین تکم گردانی نیز اتفاق نظری وجود ندارد و برخی پژوهشگران ۵۰ روز و برخی ۲۰ روز مانده به عید نوروز را آغاز این آیین می‌دانند.
اصغر زاده در این خصوص تصریح کرد: تاریخ پیدایش تکم خوانی در این منطقه مشخص نیست؛ اما به صورت معمول تکم خوانی از بیست روز به عید مانده آغاز می‌شود و تا چهارشنبه‌سوری ادامه می‌یابد.
تکم چی در حالی که لباس‌های سنتی به تن دارد در معابر و کوچه‌ها ظاهر شده و با عروسک چوبی خود نوید بهار می‌دهد.
بعد از رسوم یاد شده اسفند ماه به سر آمده و بهار از راه رسیده است. آیین عید نوروز نیز از دید و بازدید گرفته تا ۱۳ به در ارج و جایگاه ویژه داشته و رعایت آن در واقع رعایت رحمتی است که خدا در بهار قرار داده است.
نظر شما