عرفا بیشترین تلاش را در اخلاقیات داشته اند/ تفاوت عرفان و اخلاق

در ابتدای این نشست، قاسم جوادی طی سخنانی با تأکید بر اینکه یکی از نیازهای دیروز، امروز و فردای هر جامعه اخلاقیات است و بیشترین تلاش در این زمینه در تاریخ اسلام توسط عرفا و صوفیان انجام شده است، گفت: فقط در حوزه های علمیه قم و نجف صوفیه را متعلق به دوران بعد از صفویه می دانند و در جایی غیر از این دو حوزه این تفکیک به چشم نمی خورد.

 

وی افزود: با توجه به اینکه در این تفکیک صوفیه را از عرفان جدا کرده اند باید موضوع این همایش "اخلاق در عرفان و تصوف" باشد. البته در زمینه های علمی و فکری مطالعه صوفیان جای کار دارد اما سیره های مختلفی در بخش های فردی و اجتماعی اخلاق صوفیه می تواند مورد مطالعه قرار گیرد.

 

در ادامه دکتر سید حسن اسلامی نیز با اشاره به اشکالاتی که از طرف اخلاق به عرفان در متون مختلف وارد شده است، تأکید کرد: عرفان به اخلاق کمک هایی نیز کرده است که از آن دست می توان به فراهم آوردن نظریه اخلاقی از سوی عرفان اشاره کرد این در حالی است که وقتی به عرفان و اخلاق اشاره می شود به این دلیل که هر دو هنجاری هستند، به وضعیت موجود بسنده نمی کنند و هر دو می خواهند انسان را عوض کنند.

 

وی در تعریف عرفان اظهار داشت: عرفان در پی شهود و وصول به حقیقت است و دنبال نظریه دهی نیست، عرفان نظری که موسس آن ابن عربی است به تدریج به سوی فلسفه می رود و تنها به بحث های نظری عرفان توجه دارد. عرفان عملی در پی آن است که چگونه به حق برسیم و از این جهت با اخلاق مشابهت های فراوانی دارد.

 

این استاد دانشگاه به سه تفاوت بین عرفان و اخلاق اشاره کرد و افزود: نخستین تفاوت اینکه در عرفان سخن از رابطه انسان و خداست و کمک به خلق به خاطر رسیدن به خداوند است، ولی در اخلاق همیشه پای 2 نفر در میان است. رعایت حق دیگران، عدالت ورزی در مورد دیگران و غیبت نکردن نمونه هایی است که شاید بتوان گفت در اخلاقیات غیر دینی که حکم خدا نیز رعایت نمی شود این موارد اجرا می شود.

 

وی در تشریح دومین تفاوت میان عرفان و اخلاق گفت: عرفان بسیار پویا است، سیر ملوکی است و مسیری است که باید رفت و به مقصد رسید ولی اخلاق نسبت به عرفان مقداری ایستایی دارد و می توان گفت تنها یک سری صفات است مانند شجاعت، عدالت، راستگویی و مانند اینها که باید تک تک آنها باید رعایت شود.

 

دکتر سید حسن اسلامی افزود: سومین تفاوت میان اخلاق و عرفان را می توان مفاهیم و عناصر موجود در هر یک بیان کرد. با توجه به سخنان شهید استاد مطهری مفاهیم و عناصر اخلاقی به 20 تا 30 مورد محدود می شود و این در حالی است که در عرفان با مفاهیم و عناصر بسیار زیادی روبرو هستیم و به این خاطر است که عالمان اخلاق مانند یکدیگر هستند ولی علمای عرفان با توجه به گستردگی بیشتر پس از طی طریق گزارشات متفاوتی می دهند.

 

وی یادآور شد: عرفا خود را مقید به اخلاق می دانند ولی در هر حال منتقدان، عرفان را دارای سه اشکال می دانند که پس از بیان، هر یک را به نقد خواهیم نشست.

 

وی گفت: دومین اشکالی که به عرفان می گیرند بی عملی و تن دادن به وضع موجود است. حال باید گفت که این موضوع در گذشته و در دوران کهن اشکال نبوده است. خیلی از اشکالات زاده یک نگاه مدرن به عالم است که در گذشته نداشتیم. در دیرباز حقوق مردم، مشارکت در حکومت و مانند اینها وجود نداشته است و بعد از قرن 16 میلادی این جریانات شروع شد و پس از آن انقلاب ها شکل گرفت. اشکال این است که با سنجه های امروزی به گذشته می رویم و آنجا را می سنجیم.

 

دکتر سید حسن اسلامی گفت: سومین اشکال، فرد گرایانه بودن عرفان که در بعضی از متون به چشم می خورد این است که اخلاقی که تعلیم می دهند معمولاً فرد گرایانه است و گریز از خلق در آن وجود دارد. در بسیاری از موارد عرفا عزلت را لازم دانسته اند این در حالی است که کسانی که می توانستند روابط اجتماعی خوبی با مردم داشته باشند و به خوبی آنها را امر به معروف و نهی از منکر کنند از این روابط منع نشده اند البته عارفی داریم که با مغول ها جنگیده و عارفی هم داریم که در حمله مغول زن و بچه را نیز رها کرده و فرار کرده است.

 

استاد قاسم جوادی در پایان گفت: همایش پیش رو در مورد عرفان نظری و عملی به صورت همزمان برگزار خواهد شد و تفکیک آنها به این صورت و سادگی که در بیان است مشخص نیست چون نمی توان گفت که عرفان چیست. عرفان همان چیزی است که در عمل عرفا و صوفیان است و قانون نوشته ای نیست و باید ها و نبایدهای عرفان در کتابی قید نشده است که عرفان نظری و عملی را از هم جدا کنیم.