همت ایرانیان و ساخت بزرگترین سد تاریخ ایران بر روی رودخانه کرخه

به گزارش خبرنگار مهر، در سفر دو روزه خبرنگاران پارلمانی از استان خوزستان که به دعوت وزارت نیرو صورت گرفته، سدهای کرخه، دز ، شبکه های آبیاری ناحیه شمال خوزستان و آبشارها و آسیاب های شوشتر مورد بازدید قرار گرفت.

بتن ریزی سد دز از نوع بتونی دوقوسی با ارتفاع 203 متر از مهرماه 1340 آغاز و این اقدام در آذرماه 1341 پایان یافت و در اسفندماه همان سال مورد بهره برداری قرار گرفت.

حداکثر ارتفاع سطح آب قابل مهار این سد 352 متر از سطح دریا است، حداکثر ارتفاع سطح آب موثر در تولید 290 متر از سطح دریا و حوزه آبیاری رودخانه دز 225000 کیلومتر مربع است.

خطوط انتقال نیروی این سد- سه خط 230 کیلوولت سد دز - اندیمشک - اهواز به طول 159 کیلومتر - دو خط 230 کیلوولت سد دز- خرم آباد به طول 158 کیلومتر است.

سد دز بر روی رودخانه دز در 23 کیلومتری شمال شرقی شهرستان اندیمشک احداث شده و این سد نخستین سد از رشته سدهای چند منظوره است که در 23 اسفند ماه 1341 موردبهره برداری قرار گرفت و آب رودخانه دز از ارتفاعات اشتران کوه، قالی کو و بخشی از سلسله جبال زاگرس سرچشمه گرفته و سرشاخه های فرعی آن را رودخانه بختیاری، تیره و ماربوره الیگودرز ، مکن دان و سرخساب کشور تشکیل می دهند و با احداث سد دز در پشت دیواره این سد دریاچه ای به طول 65 کیلومتر بوجود آمده که با ظرفیت نهایی 3/3 میلیارد متر مکعب آب را در خود جای می دهد.

هدف اصلی از احداث سدهایی نظیر سد دز ، کنترل سیلاب ها ، تنظیم آب جهت مصارف آبیاری و تامین نیروی لازم جهت تولید برق است و به منظور کنترل سیلابها دو تونل سرریز در ضلع شرقی دریاچه و با فاصله کمی از بدنه سد ساخته شده است که قطر تونل تخلیه شماره یک 14 متر و قطر تونل شماره دو 6/12 متر است و هر یک از آنها قادر به تخلیه 3 هزار متر مکعب آب در ثانیه است.

حداکثر آب خروجی هر یک از تونل های آبگیری اصلی برابر با 240 مکعب در ثانیه است و در وسط بدنه سد در ارتفاع 7/222 متری از سطح دریا سه دریچه آبیاری مخروطی شکل به منظور آبیاری حدود 92 هزار هکتار زمین های کشاورزی و نیز کنترل سیلابها وجود دارد و حداکثر خروجی هر یک از  این دریچه های آبیاری 60 متر مکعب در ثانیه است.

از جمله شرکت های سازنده و هزینه کننده سد دز شرکت "انتریوهایدرو" راه اندازی واحدهای را به عهده داشت و شرکت آمریکا "موریسون نادسن" پیمانکار مرحله احداث کمپ تامین آب مصرفی و آشامیدنی ، ایجاد تونل انحراف از جاده تونلی و ... بوده است.

شرکت ایتالیایی امپرزیت- زیرولا- لودی دیانی پیمانکار مرحله ساختمانی بدنه سد و نیروگاه ، تونل های سرریز ، کلیدخانه و تکمیل تونل جاده ای و ... بوده است.

مخارج کل جهت اجرای این پروژه با در نظر گرفتن خطوط انتقال 230 کیلوولتی بالغ بر 5 میلیارد و 500 میلیون ریال (معادل 5/73 میلیون دلار) برآورد شده است.

از این مقدار مبلغ 4 میلیون و 900 میلیون ریال (65 میلیون دلار) مربوط به هزینه های سد و نیروگاه و دستگاههای آن و مابقی یعنی 640 میلیون ریال (8500000 دلار) مربوط به خطوط و ایستگاههای انتقال در مراحل ابتدایی بهره برداری از نیروگاه بوده است.

سرعت چرخش توربین ژنراتور 250 دور در دقیقه و ساخت زیمنس آلمان و نوع دوربین ترانیست عمودی ساخت کارخانه "هیتاچی" ژاپن است.

در ساخت سد دز 28 کارگر ایرانی و 13 کارگر ایتالیایی به هنگام ساخت و ساز از ارتفاع سقوط کرده و جان باخته اند.

در این سفر دو روزه از رودخانه کرخه نیز بازدید شد.

رودخانه کرخه از مناطق میانی و جنوبی غربی رشته کوههای زاگرس در نواحی غرب و شمال غرب کشور سرچشمه گرفته و سد دز بزرگترین سد تاریخ ایران است و پس از طی مسافتی در حدود 900 کیلومتر در امتداد شمال به جنوب سرانجام در مرز مشترک ایران و عراق به مرداب "هورالعظیم" می رسد.

رودخانه کرخه پس از رودخانه های کارون و دز سومین رودخانه ایران از نظر آبدهی محسوب می شود و حوزه آبریزی رودخانه کرخه به وسعت حدود43 هزار کیلومتر مربع شامل استانهای همدان، کرمانشاه، کردستان، ایلام، لرستان و خوزستان است.

مطالعات اولیه در حوزه آبریز کرخه در سال 1335 توسط مشاورین خارجی آغاز شد و در نهایت در سال 1358 پیشنهاد احداث سد مخزنی در محلی به نام "کرخه صفر" ارائه گردید.

پیروزی انقلاب اسلامی مطالعات انجام شده مورد بازنگری واقع در سال 1369 از سوی شرکت ایرانی مهندسی مشاور مهاب قدس ، محور کنونی که به مراتب از توجیه اقتصادی بیشتری برخوردار می باشد واقع در فاصله 21 کیلومتری شمال غربی اندیمشک به عنوان محور نهایی سد تعیین گردید.

عملیات اجرایی طرح از اسفندماه سال 1370 با حفاری سیستم انحراف آب آغاز شد و در مهرماه سال 1374 انحراف آب صورت پذیرفت و کار ساخت بدنه اصلی سد وارد مرحله جدیدی شد و در پی خشکسالی بی سابقه در سال 1378 در اولین زمان ممکن یعنی 24 بهمن ماه سال 1378 آبگیری سد آغاز شد و تکمیل فعالیت های ساختمانی طرح تا پایان سال 1380 و بهره برداری کامل از نیروگاه تا مرداد سال 1382 به طول انجامید.

از جمله ویژگی های سد کرخه ، اولین سد بزرگ با طراحی و اجرای ایرانی، ایجاد گسترده ترین دریاچه مصنوعی کشور با سطح 160 کیلومتر مربع با ذخیره ای معادل یک سوم ذخایر سدهای فعلی کشور ، ایجاد جاذبه های گردشگری در دریاچه 160 کیلومتر مربعی و امکان پرورش ماهی، آبگیری در بهترین زمان ممکن در طی یک سال مطالعه  پیامدهای آن در بحبوحه بزرگترین خشکسالی کشور، اولین تجربه مدیریت پروژه کلان ایرانی در صنعت سد سازی با حضور بیش از 120 شرکت پیمانکاری و  8 شرکت مشاور، ارتقاع سطح دانش و فناوری صنعت سد سازی در مقیاس جهانی و راه اندازی اولین نیروگاه بزرگ آبی پس از پیروزی انقلاب با بالاترین سهم تولید داخلی است.

تامین و تنظیم آب جهت آبیاری 340 هزار هکتار از اراضی پایین دست ، دشتهای پای پل  (اوان - ارایض - دو سالق و باغه) و همچنین دشت های حمیدیه، قدس ، دشت آزادگان ، دشت عباس ، فلکه و عین خوش واقع در شمال غربی و غرب استان خوزستان ، کنترل سیلابهای مخرب و جلوگیری از خسارات ناشی از آن و تولید انرژی برقبابی به میزان 934 گیگاوات ساعت در سال از جمله اهداف این طرح است.

منافع اقتصادی و اجتماعی این سد؛ اجرای سد کرخه با توجه به ابعاد گسترده آن و به کارگیری نیروهای متخصص داخلی ، متضمن افزایش دانش فنی و بومی سازی تکنولوژی ساخت و تجهیزات آن است و این طرح توانسته با توجه به افزایش اشتغال و درآمد در منطقه موجبات زمینه سازی بروز پدیده مهاجرت معکوس و بازگشت مهاجران به مناطق یاد شده شود و ارتقای شاخص های توسعه انسانی را فراهم آورد و ارتقای توسعه انسانی منطقه به نوبه خود تضمین کننده توسعه پایدار خواهد بود.

نقاط عطف پروژه : شروع عملیات اجرایی: فروردین 71
انحراف آب رودخانه کرخه : مهرماه 74
آغاز آبگیری مخزن سد و تنظیم آب خروجی: بهمن 78
افتتاح بخش ساختمان بدنه و سرریز : فروردین 80
آغاز بهره برداری از واحد اول نیروگاه : شهریور 81
آغاز بهره برداری از واحد دوم نیروگاه : دی 81
آغاز بهره برداری از واحد سوم نیروگاه : مرداد 82

این گز ارش می افزاید: طرح کرخه از بهمن ماه سال 78 تا پایان سال 82 ضمن مهار بیش از 20 سیلاب بزرگ بالغ 9 هزار میلیون متر مکعب آب دریاچه سد را جهت اراضی کشاورزی پایین دست تنظیم و تخلیه نموده و بیش از 850 هزار مگاوات ساعت برق تولید کرده است.

در بازدید از این طرح، مهندس فریدون صالحی معاونت اداری و فنی سد ضمن ارائه توضیحاتی خاطرنشان کرد: سازنده سد کرخه پایگاه سازندگی خاتم الانبیاء بوده است.

وی تاکید کرد: این سد امکان صدور برق به عراق و کویت را نیز دارد، ولی هنوز این اقدامات صورت نگرفته است.

شرکت بهره برداری از شبکه های آبیاری ناحیه شمال خوزستان در سال 1370 به منظور بهره برداری از شبکه آبیاری مدرن دز تاسیس شد و عملا از سال 1372 آغاز بکار کرد.

از اهداف عمده در تاسیس این شرکت بهبود ساختار نیروی انسانی و اقتصادی نمودن فعالیت های شبکه دز بوده است.

گفتنی است شبکه آبیاری دز به عنوان یکی از طرح های چند منظوره چهارده گانه عمران خوزستان به صورت یک برنامه درازمدت برای آبادانی اراضی و استفاده از منابع طبیعی آب و خاک منطقه در نظر گرفته شده است و در سال 1337 همزمان با سال سد دز مطالعه و طراحی قسمتی از شبکه در سطحی معادل 22 هزار هکتار به صورت آزمایشی توسط مهندسین  مشاور عمران و منابع  شروع، و در اواسط سال 1342 بهره برداری از شبکه آغاز شد.

پس از بهره برداری و بررسی نتایج اجرای طرح آزمایشی ، مطالعه و طراحی بقیه اراضی آبخور رودخانه دز به مساحت خالص 72 هزار هکتار توسط مهندسین مشاور عمران و مجموع طرح طی 12 قرارداد ساختمانی و تاسیساتی از سال 1346 به ترتیب به مرحله اجرا درآمد و در آذرماه 1356 به بهره برداری رسید.

حدود جغرافیایی شبکه ؛ اراضی شبکه آبیاری دز از سمت شمال به تپه ماهورهای شمالی دزفول و از مشرق به رودخانه شور(گلال کهلت) و از جنوب به اراضی هفت تپه و رودخانه "شاوور" و از مغرب به رودخانه کرخه محدود می شود و شهرهای دزفول ، شوش و اندیمشک در محدوده اراضی شبکه قرار دارند.

رودخانه های دز و شاوور ، راه آهن سراسری و جاده تهران - خرمشهر و همچنین دو مسیل بالارود و سیاه منصور نیز از شبکه می گذرند.

در این سفر قرار است  بازدیدی از منطقه جنگی شلمچه  نیز صورت بگیرد.