انگاره «طب اسلامی» در اسلام میانه به روایت مستشرقین

به گزارش خبرنگار مهر، محمد باعزم، دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه مذاهب اسلامی و پژوهشگر کمیسیون توسعه پژوهش و آموزش عالی قرآنی در نظام سلامت در یادداشتی به بررسی و نقد کتاب «پارسایی و بیماری در اسلام میانه» نوشته احمد رجب پرداخته است:

دوگانه «طب اسلامی» برای جامعه مسلمان ترکیبی شناخته شده است. آثار بسیاری در حمایت و یا رد آن در طول تاریخ نگارش شده اما کمتر پژوهشی به‌صورت دقیق و علمی، گزاره‌های مرتبط با این دوگانه را مورد مداقه قرار داده است.

کتاب «پارسایی و بیماری در اسلام میانه» ازجمله کتاب‌های تازه منتشرشده در این حوزه است که با نگاهی دقیق و علمی سعی در بررسی ابعاد این موضوع را در تاریخ مدنظر خود دارد.

نگاره پیش رو گزارشی از ساختار و مفاهیم به کار رفته شده در این کتاب بسیار مهم است و درصدد است تا آخرین دستاوردهای علمی در دو حوزه «دین و سلامت» با رویکرد اسلامی را پیش روی خواننده قرار دهد.

کتاب «پارسایی و بیماری در اسلام میانه۱» به قلم احمد رجب۲ استاد علوم و تاریخ علم مؤسسه ریچارد واتسون۳ آمریکا در سال ۲۰۱۸ میلادی توسط انتشارات راتلج۴منتشر شد.

تمرکز این کتاب بر انگاره دوگانه «اسلام و سلامت» در دوره میانه اسلام بوده و از حیث منابع و تحلیل تاریخی این انگاره حائز اهمیت است.

نگرش مسلمانان و تجربه آن‌ها در مقابل سلامت و بیماری و نحوه تعامل با آن‌ها، هدف عمده این کتاب به شمار می‌رود. ریشه احادیث و تجربه‌های نبوی در کنار درمان و سلامت، ادبیات توده مسلمانان را شکل داده و نگاه آنان را در بیماری جسمی و مداخلات پزشکی و سلامت معنوی۵ را نشان داده است.

این کتاب با هدف نمایش گسترش ادبیات پزشکی پیامبر(ص)۶ و نگارش دینی درباره سلامت و بیماری به رشته تحریر درآمده است تا نشان دهد بیماران مسلمان چگونه از مداخلات این روایات در بهبود سلامت خود بهره‌مند شده‌اند.

تمرکز این کتاب بر بررسی نوشته‌های بنیادین موجود از روایات طبی پیامبر(ص)۷ و نیز مکتوبات موجود از مسلمانان در حوزه سلامت و بیماری در عصر اسلام کلاسیک است.

خوانش نگرش‌ها به روحانیت، پزشکان، بیماران، بیماری و سلامت در تجربه‌های اجتماعی، جنسیت، دین و فرهنگ در این اثر بروز و ظهور یافته است.

واکنش‌های مختلف بیماران در تجربه‌های بیمارانه خود نه‌تنها در حوزه معلومات پزشکی خلاصه نشده بلکه نگرش‌های دینی و مذهبی را نیز شامل می‌شود.

کتاب حال حاضر گسترش پارسایی مسلمانان و میراث پزشکی آنان را تحلیل و بررسی کرده است. این کتاب از جهت علاقه‌مندی پژوهشگران مطالعات اسلامی، تاریخ دین، تاریخ پزشکی، علم و دین و دیگر جنبه‌های پژوهشی می‌تواند تأثیرگذار باشد.

کتاب «پارسایی و بیماری در اسلام میانه» از ۵ بخش اساسی و در ۲۵۷ صفحه منتشر شده است.

عناوین این بخش‌ها عبارت‌اند از:

یک ایده مناسب برای معتقدان به خداوند؛ ساخت احادیث طبی نبوی در قرن دوم و سوم هجری:

در این بخش ضمن اشاره به پیدایش احادیث نبوی۸ به گسترش آن در حوزه‌های مختلف نیز اشاره کرده است که ازجمله آن‌ها می‌توان به روایات طبی پیامبر اشاره کرد. همچنین در این بخش به روایاتی اشاره دارد که از منقول از پیامبر بوده و به‌عنوان «ادب» از آن یاد می‌کند و در ادبیات مسلمانان به‌عنوان «آداب یک عمل» تعبیر می‌شود. در بخش آخر نیز به گزارش‌های موجود از پیامبر درباره روایات طبی اشاره کرده است.

از روایات طبی تا طب نبوی: نویسنده در این بخش با اشاره به حاشیه‌نگاری‌های مسلمانان در حوزه روایات اشاره کرده و سعی کرده است تا در این بخش ازنظر تاریخی به بررسی روایات طبی منقول از پیامبر را نشان دهد. پس‌ازآن به بررسی کتاب‌هایی پرداخته است که موسوم به «طب الائمه» بوده است. در بخش انتهایی از اثر نیز به روایات طبی منقوله از حضرت رضا (س) پرداخته است.

پارسایی و بیماری: در بخش سوم از این اثر مهم با اشاره به جوامع روایی مسلمانان، تحلیلی از آن را ارائه داده است و به بیماری‌ها، گناهان، پاداش‌ها در قبال رفتارها و اعمال مسلمانان اشاره دارد. در بخش آخر این فصل نیز به مسئله گناه و بیماری و همچنین پارسایی پرداخته است.

طب معنوی۹: این فصل نیز دو بخش مهم طب معنوی۱۰ و نیز روابط علی و معلولی بیماری‌ها را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.

طبابت مؤمنانه: در فصل آخر این کتاب نیز به مباحثی همچون صاحب اثران روایات طبی و روایت‌های آنان پرداخته و موضوع تقلیدِمومنانه را در رفتار مسلمانان نشان داده است و از سلامت و نظام پارسایی سخن به میان آورده است و درنهایت پارسایی و درمان را در میان مسلمانان تشریح کرده است.

علم طب دارای سلسله صورت‌مسئله‌هایی است که باید پاسخ به آن‌ها کشف گردد. طب رایج۱۱ با همه حرف‌وحدیث‌هایی که درباره آن وجود دارد، متدولوژی‌ و مبانی فلسفی برای پاسخ به سؤال‌های خود دارد و طبق آن‌ها پیش می‌رود که در مواردی به نتیجه می‌رسد و در برخی موارد به «نمی‌دانم» می‌رسد. قاعدتاً در این عرصه هر جایگزینی که ارائه شود، نیاز به مبانی و روش دارد که هر دو باید از قبل تبیین شده باشند تا مسیر دست‌یابی به نتیجه کاملاً مشخص و روشن باشد.

برای مثال اگر طب غربی به‌شدت تجربه‌گرا است و فرض بر آن است که تجربه‌گرایی غلط است، باید در مقابل آن چیزی برای ارائه وجود داشته باشد.

در باب «طب اسلامی۱۲» که این روزها از سوی برخی مجدد مطرح‌شده است - روش جایگزین- به‌واسطه استخراج از روایات ارائه می‌شود. امروزه گرچه شاید استناد به حدیث و روایات برای رسیدن به طب جدید پدیده‌ای نو باشد اما اصل استناد به روایت، پدیده‌ای جدید نیست بلکه در طول قرن‌ها از سوی مکاتب گوناگون موردتوجه بوده و مکتب‌ها و مسلک‌هایی ازجمله اخباریون و اصولیون به وجود آمده‌اند که هریک حرفی برای گفتن دارند.

ذکر این نکته قابل‌توجه است که با بررسی تاریخی، مسیری در جهان اسلام طی شد به سمتی رفت که مرکزیت علوم دینی را به فقه داده و در نتیجه علوم دیگر در حاشیه قرار گرفتند. اساساً اگر بخشی از علوم دیگر را عقیدتی و کلام بدانیم عقیده بر آن بود که نیازی به این پالایش وجود ندارد؛ زیرا باور آن‌ها این بود با که استدلال سخن می‌گویند.

 اگر بخش دیگر اخلاق بود باور آن‌ها این بود که نباید در اخلاق سخت‌گیری کرد و اصل اخلاق تسامح است. این موارد عملاً باعث شد که مسئله دیدگاه انتقادی به حدیث بیشتر جنبه فقهی پیدا کند.

 مثلاً دستگاه انتقادی حدیث که امروزه وجود دارد مثل علم رجال و درایه بیشتر برای رفع نیازهای علم فقه ساخته‌شده است. برخی از موارد هم هستند که در نظام سنتی نقد نسبت به آن‌ها سخن گفته‌شده اما مباحث آن نیمه‌کاره مانده و رهاشده است.

اما عصر حاضر عصری است که بسیاری از گزاره‌های موجود در متون دینی را بدون تحقیق و بررسی دقیق مورد مناقشه قرار داده و سعی در بررسی محققانه دارد. مطالعات محققانه انجام‌شده در موضوع «طب اسلامی» نیز از این قاعده مستثنا نیست و تلاش دارد تا با گام‌های دقیق علمی در این حوزه نیز چهارچوب و ضوابط دقیق پذیرش و عدم پذیرش آن را به دست آورد.

پی نوشتها: