شب نقد ابن عربی !

به گزارش خبرنگار مهر، دکتر نصرالله پورجوادی در این مراسم انتشار این اثر را فتح بابی برای بررسی‌های تاریخی در زمینه ابن عربی توصیف کرد. 

وی با اشاره به شرح های بسیاری که بر آثار مختلف نوشته شده، افزود: معمولا علت اصلی شرح آثار این بوده که شارح متن اصل اثر را به زبان خود برمی‌گردانده و به همین دلیل است که کمتر می‌توان کتاب فارسی یافت که شرح شده باشد.

پورجوادی ترجمه و شرح دکتر موحد بر فصوص الحکم ابن عربی را اثری دانست که ابهت تاریخی ایجاد شده برای ابن‌عربی و کتاب او که مانع تحقیق علمی درباره او و آثارش می‌شود را زدوده و به واقع نشان می‌دهد فصوص الحکم چه حرفی برای فارسی ‌زبانان دارد.

 وی در ادامه داد: من خودم فصوص را چندین بار به زبان عربی خوانده‌ام اما هنگامی که این اثر را به زبان فارسی مطالعه کردم گویا مطالب جدیدی را دریافتم ، در واقع نگاه شخصی بنده با مطالعه این اثر نسبت به فصوص و شخص ابن عربی تا حدودی متحول شد.

نباید از ابن عربی یک بت ساخت

وی با اشاره به برخی خصوصیات برجسته ابن عربی که او را تا حد یک شخصیت ممتاز در عرصه عرفان اسلامی سرآمد کرده، گفت: ابن عربی شخصیت بزرگ و مهمی است و در این واقعیت هیچ تردیدی وجود ندارد اما متاسفانه این واقعیت باعث شده که یک بت از ابن عربی ساخته شود، باید بپرسید آیا به واقع در آثار او جای هیچ گونه سخن نیست؟

این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به قدرت عجیب تخیل ابن عربی، اظهار داشت: واقعا تخیل این مرد انسان را به حیرت می‌آورد اما از طرف دیگر آیا نوشته ‌های او وحی منزل است؟ آیا آنچه ابن عربی می‌گوید، حقیقت تصوف است؟ آیا برداشت ‌های او از خیلی از مسائل صحیح است؟

دکتر پورجوادی در ادامه سخنان خود با بیان اینکه ملاقات ابن عربی با رسول مکرم اسلام در عالم خواب به معنای تقدس آثار او نیست، به انتقاد از شیخ اکبر پرداخت و افزود: در اغب موارد بیان اینکه منشأ اصلی اثری سروش غیبی یا مواردی از این دست است، به عنوان یک سبک ادبی مورد استفاده قرار می‌گرفته و ابن عربی هم از این شگرد ادبی بهره برده است، حال آیا این مسئله باید ما را در نقد ابن عربی خلع سلاح کند؟

شناسایی منابع فکری شیخ اکبر ضروری است

وی با تأکید بر لزوم شناسایی منابع فکری ابن عربی، گفت: حقیقت آن است که برخی مواقع اصطاحاتی که او در آثارش به کار می‌برد، معنایی غیر از معنای مورد نظر او دارند و ابن عربی آن اصطلاحات را در معنای اشتباه به کار برده است.

این استاد دانشگاه نوشته‌های شیخ اکبر درباره "اصطلاحات صوفیه" را مورد اشاره قرار داد و گفت: بنده در جریان تحقیق مفصلی که انجام دادم دریافتم که بسیاری از این اصطلاحات از طرق مختلف به او رسیده است، ابن عربی همواره دفتر یادداشتی داشته و اغلب موارد مطالب مفیدی را که می‌خوانده یا می‌شنیده در آن ثبت و در زمان مناسب به کار می‌برده است.

دکتر پورجوادی در ادامه اظهار داشت: در جریان سیر ثبت اصطلاحات صوفیه در دفتر یادداشت ابن عربی برخی از این اصطلاحات همان‌ گونه که بوده به اشتباه توسط او ثبت شده و بعدها هم به اشتباه استعمال شده و او در آثار خود حتی به توجیه اشتباه بودن این اصطلاحات نیز پرداخته و مثلا گفته که فلان نکته به من الهام شده است ! وی با بیان اینکه صوفیه اصلا چیزی به عنوان اصطلاح ندارد، افزود: اصطلاح چیزی مخصوص علوم است و به واقع چه علتی داشته که صوفیه هم اصطلاحاتی را داشته باشند؟ برخی از مواردی که به عنوان اصطلاح از آن یاد شده در اشعار صوفیان ذکر می‌شده که به عنوان مثال بعدها ابونصرسراج به توضیح آن‌ها پرداخته است.

این استاد دانشگاه در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: با وجود تمام سخنانی که گفتم احترام زیادی برای شخص ابن عربی قائل هستم اما معتقدم که باید هم به تمجید از او پرداخت و هم او را نقد کرد.

 ترجمه فصوص الحکم؛ اثری اسطوره شکن و منحصر به فرد

در ادامه مراسم "شب ابن عربی" دکتر مصطفی ملکیان نیز ضمن تشکر و ابراز ارادت به دکتر موحد، در دو بخش ویژگی‌های کتاب فصوص الحکم به ترجمه و شرح دکتر محمد علی موحد و ذکر چند نکته نقد آمیز در روش سخن گفتن ابن عربی به  ویژه در کتاب فصوص الحکم به ایراد سخنانی پرداخت.

وی اثر اخیر دکتر موحد را اثری عنوان کرد که علاوه بر مقدمه بسیار مفید آن با اسطوره شکنی ما را به دیدن بی‌پیرایه ابن عربی دعوت می‌کند.

4 کار انجام شده بر فصوص دکتر موحد

این استاد دانشگاه با اشاره به ترجمه و شرح 10 بخش از 27 بخش کتاب فصوص الحکم توسط دکتر موحد، افزود: درباره هر "فص" از فصوص دهگانه این کتاب 4 کار انجام شده است، نخست اینکه در ابتدا درآمدی درباب هر فص آمده که به هدف اساسی مولف از آن نوشتار و اصل کار او پرداخته است؛ سپس ترجمه فارسی آن فص به صورت بسیار دقیق و زبان پیراسته فارسی خودنمایی می‌کند.

دکتر ملکیان افزود: سومین کاری که در این اثر برای هر فص انجام شده، شرح آن‌هاست، البته این شرح به معنای شرح تمامی نام‌ها یا عبارات نیست اما معمولا در هر فص بخش قابل توجهی شرح شده است، در پایان فصوص دهگانه نیز تحلیلی بر فص‌ها قابل دسترسی است.

4 ویژگی منحصر به فرد شرح دکتر موحد بر فصوص الحکم

وی ترجمه و شرح دکتر موحد بر فصوص الحکم را به لحاظ محتوایی و کیفی ستود و گفت: به نظرم این اثر در عرصه کار با ابن‌عربی حدالق چهار ویژگی منحصر به فرد دارد، نخستین ویژگی منحصر به فرد این اثر نسبت به کارهای دیگری که درباره ابن عربی انجام شده، گشودن مشکلات و تسهیل دشواری‌های کتاب است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه در گذشته اغلب نویسندگان و شارحان با اهدافی چون مطرح کردن خود و به رخ کشیدن معلوماتشان به شرح آثار مختلف می ‌پرداخته‌اند، اظهار داشت: فهم و درک چنین شرح‌هایی از متن اصلی هم دشوارتر می‌نمود و به عنوان مثال شرح حاج ملاهادی سبزواری از مثنوی معنوی واقعا سخت ‌تر از خود مثنوی است.

دکتر ملکیان افزود: نکته برجسته دیگر این اثر آن است که واقعا در آن از هر گونه زیاده‌گویی پرهیز شده و شرح، شرح دقیق همان جمله است، خصوصیت منحصر به فرد دیگر اثر مذکور این است که به واقع از هر گونه ستایش یا نکوهشی تهی بوده و در مقام نقد یا مدح مؤلف برنیامده است.

وی گفت: چهارمین ویژگی منحصر به فرد فصوص الحکم دکتر موحد این است که در شرح، دیگر به نکات جدید ارجاع داده نشده است و هر چه هست همان جاست؛ در این اثر به هیچ وجه خودنمایی وجود ندارد و مقام شارح به واقع همان مقام شرح است.

نقد ابن عربی نسبت به بیان برتری های او ارجح است

این استاد دانشگاه در بخش دیگری از سخنان خود ضمن بیان نکاتی در نقد ابن عربی، گفت: در بزرگی ابن عربی هیچ گونه شکی وجود ندارد اما هیچ شخصیتی از نقد بری نبوده و به اعتقاد من با توجه به تمجیداتی که طی سالیان دراز از او صورت گرفته، امروز نقد ابن عربی و پرداختن به نقاط ضعف او بر بررسی نکات قوتش ارجحیت دارد.

گشادگی باب تأویل در آثار ابن عربی

دکتر ملکیان با اشاره به حضور پررنگ عنصر تأویل در آثار شیخ اکبر، اظهار داشت: با مطالعه آثار ابن عربی در می‌یابیم که باب تأویل در نوشته‌های او نه تنها گشوده که گشاده است . این گشادگی باب تأویل در آثار ابن عربی به هیچ وجه قابل پذیرش نیست.

وی افزود: برای بررسی دقیق‌تر این موضوع باید ببینیم آیا به واقع عالم تأویل، عالم آنارشی محض است و هیچ گونه متدولوژی بر آن حاکم نیست؟ یعنی واقعا در بحث تاویل قرآن یا احادیث هر که هر چه بخواهد برداشت می‌کند؟  در نظر ابن عربی عالم تاویل، چنین عالمی است و در این عالم شما هر چه بخواهی می‌توانی از آیات قرآن استخراج کنی!

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: طرح این موضوع به معنای نفی تاویل نیست بلکه مقصود نقد رویکرد آنارشیستی به این پدیده است که به هیچ وجه قابل پذیرش نخواهد بود.

اتخاذ نتایج "وجودشناختی" از واقعیات "زبان شناختی"

دکتر ملکیان انتقاد دیگری که به ابن عربی وارد است را "اتخاذ نتایج وجودشناختی از واقعیات زبان شناختی" عنوان کرد و ادامه داد: نباید چنین پنداشت که می‌توان از واقعیات زبانی، برداشت‌های فلسفی و وجود شناختی کرد؛ مرزی مشخص میان واقیعت و زبان وجود دارد؛ ابن عربی با نادیده انگاشتن این اصل، نه تنها به چنین برداشتی پرداخته که برای آن توجیهات بسیاری را نیز آورده است. 

وی همچنین در توضیح دومین نقد خود به ابن عربی گفت: به عنوان مثال ابن عربی با اشاره به ریشه‌های لغوی کلمه "انسان" در جایی فراموشکاری (نسیان) و در جایی دیگر انس را از ویژگی‌های ذاتی انسان برمی‌شمرد و با اتکا به چنین نظری حتی به استدلال هم می‌پردازد، در این صورت چنانچه زبان مادری او انگلیسی می‌بود، چنین استدلالی از پایه شکل نمی‌گرفت.

دکتر ملکیان هم‌چنین اظهار داشت: این اقدام او در حالی به کرات مشاهده می‌شود که رمزگشایی واقعیات کیهان شناختی با اتکا به واقعیات زبانی خنده‌دار است.

عدم وضوح صدق و کذب در متدولوژی تحقیقات مربوط به سخنان ابن عربی

این استاد دانشگاه در ادامه سخنان خود، عدم وضوح صدق و کذب در متدولوژی تحقیقات مربوط به سخنان ابن عربی را مشکل دیگر آثار او خواند و افزود: در بررسی آثار ابن عربی گاه به سخنانی بر می‌خوریم که نمی‌دانیم با چه اصولی باید به آن بنگریم و آن را تائید، رد یا انکار کنیم.

وی با بیان اینکه شیخ اکبر ید طولایی در عرصه تخیل دارد، ادامه داد: تخیلات ابن عربی واقعا زیباست و این خصوصیت، آثار او را به سناریویی زیبا تبدیل کرده است، اما نقد دیگری که در این چارچوب به آثار او وارد است مطابقت این تخیلات با عالم واقع است.

دکتر ملکیان گفت: به عنوان مثال شما در اثری همچون بینوایان به هیچ وجه نمی‌توانید تناقض یک بخش با بخشی دیگر را بیابید و البته این یکپارچگی علامت وقوع دقیق این داستان در عالم خارج هم نیست یعنی می تواند سناریویی زیبا و کاملا تخیلی باشد، آثار ابن عربی اما زیبایی این سناریو را دارد ولی با توجه به ذکر برخی نکات متضاد چه حجتی بر مطابقت آن با واقع وجود دارد؟

توصیه ویتگنشتاین را بپذیریم

این استاد دانشگاه با اشاره به موضع طرفداران ابن عربی در مواجهه با نقد مذکور، اظهار داشت: هواداران ابن عربی در چنین مواردی اعلام می‌کنند که علت اصلی این قبیل مشکلات از آنجا ناشی می‌شود که مفاهیم خاص در قالب ذهن و زبان جاری می‌شود اما ای کاش صادقان و حقیقت طلبان این سخن ویتگنشتاین را که در قضیه هفتم خود ذکر کرده می‌پذیرفتند که «آنچه در باب آن نمی‌توان سخن گفتن، باید خاموش از کنار آن گذشت .

وی در پایان سخنان خود افزود: اگر واقعا نمی‌توان سخنی را در قالب‌های زبانی جاری کرد و نباید آن را به زبان آورد باید با سکوت از کنار آن گذشت نه اینکه پس از گرفتاری هزاران مخاطب در دام چنددلی و ابهام به اقامه چنین دلایلی پرداخت.

نقد اساتید، منزلت ابن عربی را نمی کاهد

سومین سخنران این مراسم دکتر محمدعلی موحد، مترجم و شارح کتاب فصوص الحکم بود که سخنان خود را با تمجید از شحصیت والای شیخ اکبر آغاز کرد.

وی ابن عربی را شخصیتی فوق العاده بزرگ خواند و با اشاره به اینکه همواره ابواب نقد شخصیت های بزرگ باید مفتوح باشد، خاطر نشان کرد: انتقاداتی که اساتید عزیز از ابن عربی مطرح کردند به هیچ وجه از قدر او نمی کاهد.

دکتر موحد مسئله ابن عربی را مسئله ای مشکل دانست و افزود: مسئله مشکل مسئله ای است که شما در آن نمی توانید کسی را راضی نگهدارید، ابن عربی نیز همچون هر شخصیت والامقام دیگر دوستان و دشمنان بسیاری دارد که در این مسئله نمی توان رضایت آن ها را به صورت کامل جلب کرد.

درسی از دکتر موحد برای محققان

مترجم و شارح فصوص الحکم ادامه داد: عده ای بدون توجه به ویژگی های برجسته ابن عربی و خصوصیت شاخص او به نقد بی رحمانه شیخ اکبر می پردازند و عده ای هم به اصطلاح دچار ابن عربی زدگی شده و چشم و گوش خود را بر هر گونه نقدی می بندند.

وی ابراز امیدواری کرد که اثر اخیرش به عنوان نخستین گام، ابواب کار علمی درباره ابن عربی را باز کرده باشد تا شاید از این طریق بفهمیم که چه میراثی در اختیار ماست.

دکتر موحد در پایان سخنانش تصریح کرد: نباید با این بهانه که شیخ چیزی را فرموده اند نقد را کنار گذاریم، این مسائل نباید ما را مرعوب کند و این درسی است که به هیچ وجه نباید فراموش گردد.

دکتر پورجوادی، دکتر ملکیان و دکترموحد با حضور در جایگاه به سئوالات حاضران پاسخ گفتند:

دکتر مصطفی ملکیان در پاسخ به سئوالی پیرامون "لزوم بازنگری سنت های فکری"، اظهار داشت: در اینکه سنت های فکری ما باید به طور مدام در معرض بازنگری و بازخوانی قرار گیرند هیچ شکی وجود ندارد.

عمیق ترین مفاهیم پلورالیسم در آخرین بند فصوص الحکم

وی در پاسخ به سئوالی دیگر با تأکید بر اینکه با نقد ابن عربی چیزی از کمالات او کاسته نمی شود، افزود: آخرین بند کتاب فصوص ابن عربی که تقریبا یک صفحه و نیم می شود و در آن این سخن که " هر انسان خدایی را که تصور دارد می پرستد" تشریح شده است، حاوی عمیق ترین مفاهیم پولورالیزم است. البته او تعالیم بسیار عمیق دیگری در ابواب مختلف هم چون شناخت، معرفت و مواردی از این دست در آثار خود دارد.

برداشت وجودشناختی از واقعیات زبانی مسخره است!

در ادامه دکتر نصرالله پورجوادی نیز در تائید نقد دکتر ملکیان نسبت به استنتاج مفاهیم جهان شناختی از واقعیات لغوی و زبانی توسط ابن عربی، گفت: حتی ابن عربی با این رویکرد غلط به خداشناسی هم می پردازد! این عمل او در حالی انجام می شود که هیچ کدام از عرفای ایرانی چنین کاری نکرده اند چرا که در حقیقت چنین برداشت و عملی مسخره است!

جای خالی ابن عربی در مطالعات نسل جوان

دکتر محمد علی موحد نیز در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه ترجمه و شرح این اثر چه گره ای از مشکلات امروز جامعه ایران را باز می کند؟ تاکید کرد: درباره نفوذ فوق العاده ابن عربی در عرصه های مختلف به قدر کافی توضیح داده شده است و این نفوذ به قدری گسترده است که به واقع نمی توان این شخصیت را نادیده گرفت؛ ما باید ببینیم چنین شخصیتی چه می گوید تا بتوانیم به درستی او را بشناسیم.

وی با بیان اینکه جای ابن عربی در مطالعات جوانان امروز ما خالی بود، ادامه داد: اینکه یکی از آثار مهم ابن عربی بدون کم و کاست و با زبان امروزی در اختیار نسل جوان ما قرار گیرد، نیازی بود که بر مبنای آن ترجمه و شرح این اثر انجام شد.

مترجم و شارح فصوص الحکم ابن عربی با اشاره به اثر دیگر خود با عنوان "خواب آشفته نفت" گفت: همان گونه که گفتم مردان بزرگ همواره دوستان و دشمنان بسیاری داشته اند و آن کتاب هم که درباره دکتر مصدق بود، دشمنان و دوستان ایشان را راضی نکرد اما آنچه مهم است اینکه جامعه امروز ما باید این نگاه صحیح را بیاموزد که اگر نکات مثبت مردان بزرگ را می آموزیم باید در کنار آن و به دور از حاله های قدسی، به بررسی و نقد نکات منفی آن ها نیز بپردازیم.

غفلت از عالم خیال منفصل؛ بزرگترین مشکل مدرنیته

در بخش دیگری از جلسه پرسش و پاسخ این مراسم، دکتر ملکیان در پاسخ به سؤالی پیرامون تقسیم خیال به "خیال متصل" و "خیال منفصل" و صحت آن بر اساس معیارهای رئالیستیک، اظهار داشت: اینکه "خیال متصل" به لحاظ فلسفی پدیده ای صحیح است، کاملا مشخص است و در آن بحثی نیست اما برخی "خیال منفصل" را می پذیرند و برخی هم آن را مردود می دانند؛ این مسئله برای خود من هم بسیار مبهم است و نمی توانم درباره آن قضاوت کنم.

وی افزود: بسیاری از اندیشمندان امروز ادعا می کنند که از بزرگترین مشکلاتی که مدرنیته بر جامعه امروز بشری تحمیل کرده غفلت از "عالم خیال منفصل" است؛ اگر این مدعا صحیح باشد به نظر می رسد که دنیای امروز ما به علت غفلت از این عالم به تیره روزی کنونی دچار گشته است.