خشکیدگی کارون تا زاینده‌رود ریشه در دردی مشترک دارد

خبرگزاری مهر، گروه‌استان‌ها- ندا سپاهی: مردم خوزستان قریب به دو هفته است که رنج بی آبی را فریاد می‌زنند و به تبعیض و بی توجهی معترض هستند؛ این استان که میزبان بزرگترین رودخانه‌های ایران است بنا به گفته استاندار خوزستان تا پیش از تنش آبی امسال بیش از ۷۰۰ روستای آن با تانکر آبرسانی می‌شدند. این در حالی است که با وجود ۱۳ میلیارد مترمکعب ذخیره سدهای این استان هم اکنون ۲۵ شهر خوزستان مشکل جدی آب شرب دارند؛ اگر چه استاندار خوزستان به برنامه‌ریزی برای هفت میلیارد مترمکعب از ذخایر آبی سدها برای کشاورزی و محیط زیست در سال جاری اشاره کرد اما شوربختی هورالعظیم، تشنگی گاومیش‌ها و ضرر و زیان دامداران گواهی بر بی تدبیری بود که سبب شد فعالان محیط زیست خوزستان برای رهاسازی آب با مدیر سد کرخه درگیر شوند.

در همین روزهایی که مردم به خشکسالی مدیریتی خوزستان معترض بودند، زاینده رود پس از ۱۰ ماه خشکی با هدف توزیع آب برای باغات شرق، دامداری‌ها و آبیاری کشت ریشه‌ای این منطقه به مدت ۱۰ روز در شهر اصفهان جاری شد، آب برای کشاورزان غرب و شرق اصفهان پس از ماه‌ها تجمع اعتراضی و در حالی که دام‌ها و باغاتشان در حال نابود شدن بود به میزان حدود ۷۰ میلیون مترمکعب رهاسازی شد.

اما عده‌ای با آمارهای متفاوت تلاش کردند جاری شدن اندک آبی در زاینده رود را در اذهان عمومی به بحران مدیریتی و سیاستی آب در خوزستان گره بزنند.

میزان آب انتقالی از حوضه کارون به حوضه زاینده رود چقدر است؟

بابک ابراهیمی، معاون برنامه‌ریزی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: طرح انتقال آب موسوم به کوهرنگ یک که از سال ۱۳۳۳ در دست بهره برداری است بر اساس آخرین تصمیمات وزارت نیرو دارای ۲۹۳ میلیون مترمکعب تخصیص آب است، از طرح تونل دوم کوهرنگ ۲۲۴ میلیون مترمکعب و تونل موسوم به چشمه لنگان و خدنگستان نیز در مجموع ۱۳۰ میلیون مترمکعب آب از حوضه کارون بزرگ به حوضه زاینده رود آب تخصیص می‌یابد؛ از این رو تخصیص در نظر گرفته‌شده برای انتقال آب توسط طرح‌های مذکور به فلات مرکزی ایران قریب به ۶۴۷ میلیون مترمکعب در یک سال نرمال اقلیمی است که بر اساس آمار موجود، مجموع آب انتقالی توسط این طرح‌ها در سال خشک و بحرانی جاری کمتر از ۵۰۰ میلیون مترمکعب است.

وی با اشاره به اینکه تونل سوم کوهرنگ دارای مجوز تخصیص ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب در سال است، می‌افزاید: این طرح در دست اجرا است و تا این لحظه امکان بهره‌برداری از آن فراهم نشده است ضمن اینکه طرح انتقال آب بهشت‌آباد نیز عملاً از مرحله مطالعات فراتر نرفته و شروع عملیات اجرایی آن در هاله‌ای از ابهام قرار دارد که در صورت اجرای این پروژه نیز حداکثر آب انتقال‌یافته به فلات مرکزی ایران قریب به ۲۵۰ میلیون مترمکعب خواهد بود.

معاون برنامه‌ریزی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان خاطرنشان می‌کند: با وجود اطلاعات صحیح و مستند موجود، متوسط انتقال آب تا کنون سال حداکثر ۶۴۷ متر مکعب بوده و در صورت به بهره برداری رسیدن تونل سوم کوهرنگ حجم انتقالی ۷۶۷ میلیون مترمکعب در سال خواهد شد که با ادعاهای موجود در فضای مجازی فاصله بسیار دارد، مضاف بر این تمامی حجم آب انتقال یافته (در صورت تحقق) به میزان ۶۴۷ میلیون متر مکعب به حوضه آبریز زاینده رود، انتقال آبی است که این آب از کارون در اختیار استان‌های چهارمحال و بختیاری، قم، یزد و اصفهان قرار می‌گیرد و اتهامات وارده به استان اصفهان و فرض استفاده این منابع توسط استان اصفهان از سر بی اطلاعی و یا مغرضانه است.

خروج سالانه بیش از ۲ میلیارد مترمکعب آب از اصفهان به حوضه کارون

ابراهیمی همچنین به میزان آبی که سالانه از سرشاخه‌های حوضه آبریز زاینده رود به حوضه کارون می‌ریزد، اشاره کرده و می‌گوید: بر اساس آمار و اطلاعاتی که از ایستگاههای هیدرولوژیک سرشاخه‌های کارون در استان اصفهان در بازه ۱۵ سال اخیر بدست آمده، سالانه بیش از ۲ میلیارد مترمکعب از منابع آبی استان اصفهان در مناطق سمیرم و فریدون‌شهر واقع در حوضه کارون از استان خارج می‌شود که از این میزان حدود ۸۵۰ میلیون مترمکعب از شهرستان سمیرم اصفهان و یک میلیارد و ۱۵۰ میلیون مترمکعب از شهرستان فریدون شهر اصفهان به سمت سرشاخه‌های کارون شمالی و دز (کارون بزرگ) جاری است.

تونل سوم کوهرنگ دارای مجوز تخصیص ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب در سال است، این طرح در دست اجرا است و تا این لحظه امکان بهره‌برداری از آن فراهم نشده است ضمن اینکه طرح انتقال آب بهشت‌آباد نیز عملاً از مرحله مطالعات فراتر نرفته است این کارشناس حوزه آب با بیان اینکه حوضه کرخه و حوضه کارون دو حوضه درجه دو مستقل در کشور هستند، تصریح می‌کند: هیچ آبی از حوضه کارون بزرگ به سمت تالاب هورالعظیم به طور طبیعی جاری نیست؛ تالاب هورالعظیم در غرب استان خوزستان (غرب اهواز) در انتهای رود کرخه در منطقه مرزی دشت آزادگان، مرز ایران و عراق واقع شده است که ارتباطی با کارون ندارد.

ابراهیمی با اشاره به اینکه تمام طرح‌های انتقال آب به حوضه زاینده رود مربوط به حوضه کارون است، می‌افزاید: سرشاخه‌های رودخانه کرخه در استان‌های لرستان، کرمانشاه و خوزستان بوده و حوضه رودخانه کرخه و به تبع آن حوضه مرداب هورالعظیم هیچ فصل مشترکی با استان اصفهان ندارد و این حوضه محل آبگیری طرح‌های انتقال آب به زاینده رود نیست.

وی علت خشکی هورالعظیم را سدهای کرخه، توسعه کشاورزی در استان‌های بالادست شامل ایلام و لرستان و فعالیت‌های شرکت نفت عنوان کرده و می‌گوید: موجودی سدهای کرخه و سیمره که در بالادست هورالعظیم قرار دارند (جدای از سدهای واقع در حوضه دز و کارون و جراحی) هم اکنون سه میلیارد و ۶۴۵ میلیون مترمکعب است که به تنهایی نیاز شرب سراسر استان خوزستان را برای چندین سال تأمین می‌کنند.

نیاز شرب مردم خوزستان ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب

همچنین محمد درویش رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو به خبرنگار مهر می‌گوید: خوزستان برای تأمین آب آشامیدنی مردمش تنها به ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب نیاز دارد؛ ۵۰۰ میلیون مترمکعب یعنی یک بیستم آبی که هم اکنون در پشت سدهای خوزستان از جمله سد کارون سه، کارون چهار، مسجد سلیمان، کرخه و گتوند در همین شرایط خشکسالی امسال وجود دارد.

وی تصریح می‌کند: کمبود آب مردم خوزستان بیش از اینکه ناشی از قهر طبیعت باشد ناشی از خشکسالی مدیریتی است، ناشی از نابخردی و نبود برنامه‌ریزی که در طول همه این سال‌ها اتفاق افتاده است در حالی که به راحتی می‌توانستیم این شرایط را پیش بینی کرده و منابع آب باکیفیت برای مردم خوزستان فراهم کنیم، خوزستان باید آخرین استانی باشد که با مشکل کمبود آب آشامیدنی مواجه می‌شود اما اکنون به اولین استان تبدیل شده و این واقعاً تأسف‌آور و شرم‌آور است.

طرح انتقال ۷.۸ میلیارد مترمکعب آب خوزستان به ۷ استان

رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو می‌افزاید: عامدانه در طول این سال‌ها تلاش کردیم که از وسعت طبیعی تالاب هورالعظیم بکاهیم؛ این تالاب در خاک ایران ۴۰۰ هزار هکتار وسعت داشت که آن را به ۱۲۵ هزار هکتار کاهش داده و آن را به پنج حوضچه تبدیل کردند، در حوضچه‌های سه، چهار و پنج اقداماتی کردند که آب به تالاب نرسد تا بتوانند در میادین نفتی دشت آزادگان به راحتی نفت برداشت کنند. برای این اتفاق سد کرخه احداث شد و بخش قابل توجهی از آب را به سمت دشت عباس منحرف کردند و در اختیار افزایش کشت برنج قرار دادند و این انتظار به عنوان یک حق در جامعه کشاورزی منطقه ایجاد شد و امسال که ۴۲ درصد میزان ریزش‌های آسمانی کم شده همان بارگذاری‌ها در سر جای خود است و ما را با بحران رو به رو کرد.

درویش ادامه می‌دهد: علاوه بر این در بالادست حوضه‌های آبریز کرخه، دز، کارون و زهره نیز بارگذاری‌ها نسبت به ۱۰ سال پیش دستکم ۲ تا ۲.۵ برابر افزایش یافته و طرح‌های انتقال آب زیادی در حال اجرا است و در مجموع ۷.۸ میلیارد مترمکعب آب قرار است از این سرشاخه‌ها با طرح‌های انتقال آب به استان‌های لرستان، اراک، قم، اصفهان، یزد، کرمان و فارس منتقل شود که تاکنون بیش از نیمی از این رقم منتقل شده است و این رقم در شرایط خشکسالی مثل امسال خود را نشان می‌دهد و بحران را جدی تر می‌کند.

برچیدن سد گتوند سه برابر ساخت آن هزینه می‌برد

این کنشگر محیط زیست با اشاره به اینکه کشت و صنعت نیشکر سبب شده تا کیفیت آب کارون بشدت کاهش یابد و تأمین آب شرب باکیفیت در خرمشهر و آبادان با مشکل روبه رو شود، خاطرنشان می‌کند: هنگام مد خلیج فارس، آب شور خلیج وارد نخلستان‌ها می‌شود زیرا دبی کارون به شدت کاهش یافته است؛ در واقع استقرار کشاورزی نامتناسب با زیست اقلیم خوزستان (نیشکر و برنج) به همراه نابودی هورالعظیم به صورت عمدی برای حفاری و برداشت آسان‌تر نفت از میدان آزادگان، تعدد سدها در بالادست خوزستان و طرح‌های انتقال آب اینها مجموعه‌ای از عواملی بوده که به همراه خشکسالی امسال و تغییرات اقلیمی سبب این بحران در خوزستان شده است.

درویش با اشاره به اینکه وجود سد گتوند ۲۰ درصد و کشت و صنعت نیشکر ۲۵ درصد جلگه خوزستان را شور می‌کند، می‌افزاید: برچیدن سد گتوند بهترین راهکار است اما سه برابر بودجه‌ای که برای ساخت آن هزینه شده برای برچیدنش پول نیاز است که اکنون دولت چنین پولی ندارد.

اسفندیار امینی دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزان اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: بزرگترین مشکل خوزستان این است که در تمامی سرشاخه‌های رودخانه‌هایی که از هفت تا هشت استان و خود خوزستان وارد آن می‌شود، پمپاژهای زیادی گذاشته شده و آب قابل توجهی برای برنج کاری و توسعه باغات اینها برداشت می‌شود، سطح زیر کشت برنج توسعه زیادی داشته و کنترلی هم روی آن نیست بخشی را وزارت نیرو اجازه داده و بخشی نیز غیرمحاز است؛ اینها مشکل خوزستان است و اگر مجموع آبی را که از ۶۸ سال پیش تاکنون از طریق سه تونل از حوضه کارون به حوضه زاینده رود می آمده، قطع کنند که یک قطره آب به زاینده رود نرسد، باز هم تأثیر معنا داری بر وضعیت آب خوزستان نخواهد داشت.

مجموع آورد سه تونل به زاینده رود ۱.۹ درصد آب ورودی به کارون بزرگ نیست

وی ادامه می‌دهد: آبی که از طریق دو تونل کوهرنگ یک و دو و تونل چشمه لنگان و خدنگستان از حوضه کارون بزرگ و دز وارد حوضه زاینده رود می‌شود در مجموع ۱.۹ درصد آب ورودی به حوضه کارون بزرگ نیست؛ اگر آمارهای ورودی و خروجی سدهای خوزستان را محاسبه کنیم با توجه به اینکه متوسط آب انتقالی از سه تونل به زاینده رود در سال آبی نرمال ۶۳۷ میلیون مترمکعب تعیین شده؛ مجموع آبی که امسال از این سه تونل و آورد رودخانه زاینده رود وارد این سد شده کمتر از ۷۱۰ میلیون مترمکعب است از این رو با نگاهی به این امار می‌توان دریافت که نسبت دادن موضوع رهاسازی ۱۰ روزه آب برای کشاورزان شرق اصفهان و جریان آب زاینده رود در این مدت به لحاظ فنی امری پذیرفتنی نیست.

وزارت نفت برای حفاری چاه‌های آزمایشی قسمت‌هایی از تالاب هورالعظیم را خشک کرده و به پنج حوضه تبدیل کرده است تا از نفت هورالعظیم استفاده کند در حالی که در گذشته از آب آن استفاده می‌شد

امینی با بیان اینکه خوزستان بیش از ۱۱ سد دارد که ظرفیت آنها به ۲۵ میلیارد متر مکعب می‌رسد، تصریح می‌کند: خوزستان نمی‌تواند مشکل کمبود آب شرب مردم را داشته باشد؛ یکی از مشکلات خوزستان بنا به گفته استاندار این استان، رهاسازی حجم زیادی آب از تونل‌ها برای تولید برقابی در زمستان سال گذشته بوده است، از سوی دیگر سد گتوند باعث شوری حجم زیادی از آب جلگه خوزستان شده است.

آب را قربانی نفت کردند

اسماعیل کهرم بوم شناس فعال محیط زیست و مشاور اسبق سازمان محیط زیست به خبرنگار مهر می‌گوید: زمانیکه سد گتوند را می‌خواستند احداث کنند هرچه درباره گنبد نمکی هشدار دادیم، گفتند به آن نمی رسیم! در حالی که دریاچه سد گتوند وقتی شروع کرد به آبگیری، آنقدر وسیع شد که به گنبد نمکی رسید؛ گنبدی از نمک را تصور کنید که زیر زمین است، آب که می‌خورد حجم پیدا می‌کند و خاک را می‌شکافد و آب جذب می‌کند. پس از آن برای جلوگیری از ورود نمک در بزرگترین عملیات انتقال خاک رس، روی این گنبد نمکی را با رس پوشاندند تا به خیال خودشان شوری را متوقف کند ولی این خاک به عمق پنج متر ترک خورد و تمام نمک وارد آب شد.

وی با اشاره به علل خشکی تالاب هورالعظیم خاطرنشان می‌کند: وزارت نفت برای حفاری چاه‌های آزمایشی قسمت‌هایی از تالاب هورالعظیم را خشک کرده و به پنج حوضه تبدیل کرده است تا از نفت هورالعظیم استفاده کند در حالی که در گذشته از آب آن استفاده می‌شد؛ زمانی با قایق در هورالعظیم می‌رفتیم سراسر تالاب گیاه بود و آب، پرنده، گاومیش و ماهی و کشور عراق در این تالاب برج‌هایی را برای راهنمایی کسانی که ممکن بود راه گم کنند، ساخته بود و از بالای این برج‌ها به ما می‌گفتند کدام منطقه مربوط به ایران است و کدام قسمت در عراق.

بوم شناس و کنشگر محیط زیست با بیان اینکه ایرانی‌ها برای نفت، آب را قربانی کردند، می‌افزاید: هورالعظیم را به پنج حوضه تقسیم و از سد کرخه برای شالیکاری در ۷۰ هزار هکتار در دشت عباس استفاده کردند و آنچه از آب شالیکاری اضافه می‌ماند طرف شط العرب روانه می‌کردند و نمی‌گذاشتند آبی به هورالعظیم برگردد، در نتیجه هورالعظیم در ایران خشکید. در زمان جنگ ایران و عراق نیز صدام حسین قسمتی از این تالاب را در عراق خشک کرد زیرا ایرانی‌ها عملیات ایذایی انجام می‌دادند.

راه حل مشکلات آبی خوزستان سرمایه گذاری و ایجاد زیرساخت‌ها است

کهرم با اشاره به اینکه کشت و صنعت نیشکر در هر هکتار ۳۵ هزار متر مکعب آب مصرف می‌کند، آن‌را یکی دیگر از عوامل مشکلات آبی خوزستان می‌داند و اظهار می‌کند: از یک سو ساخت سدهای متعدد برای تولید انرژی برقابی، رژیم هیدرولوژیکی آب دشت‌های خوزستان را پس از هزاران سال برهم زده و از سوی دیگر طرح‌های انتقال آبی که حدود ۷.۸ میلیارد مترمکعب توسط سدهای بالادست خوزستان از زهره، دز، کارون و کرخه قرار است منتقل کند که همین چهار تا سد می‌توانست آب ۸۰ میلیون ایرانی را تأمین کند اما آن‌را نیز از خوزستان منحرف می‌کنند. ریشه این کارها قومیتی و ملیتی است و خوزستانی‌ها از این امر دلخورند که غیر ایرانی به حساب بیایند.

وی راه حل مشکلات آبی خوزستان را سرمایه گذاری و احداث زیرساخت‌ها می‌داند و می‌گوید: آب نیز مانند همه بخش‌ها نیاز به سرمایه گذاری دارد و وقتی سدسازی شد باید در کنار آن شبکه‌های آبیاری و خطوط آب کشیده شود و با لوله کشی آب را به خانه‌ها و مزارع مردم ببرند، باید زیرساخت‌ها را بسازیم و اگر از هم اکنون شروع کنیم دستکم تا پنج سال آینده می‌توان مشکل آب شرب خوزستان را حل کرد.

چالش‌های بحران آب رفته رفته گریبان همه استان‌های کشور را خواهد گرفت، امروز این چالش در زاینده رود و هورالعظیم غوغا به پا کرده و فردا در جای دیگری سر باز می‌کند، از این رو بهتر است مسئولان با برنامه‌ریزی و تدبیر درست نسبت به رفع چالش‌های ناشی از کمبود آب اقدام کنند تا بتوان به طرح‌ها و سیاستگذاری‌های درست این چالش را نیز پشت سر گذاشت.