به گزارش خبرنگار مهر، نشست نقد و بررسی رمان «شوهر آهوخانم» نوشته علیمحمد افغانی در قالب سومین نشست بازخوانی رمانهای شاخص ادبیات معاصر ایران، با حضور حسین پاینده و حسن میرعابدینی سهشنبه 20 تیرماه در فرهنگسرای ارسباران برگزار شد.
پاینده در ابتدای سخنانش در این برنامه گفت: رمان «شوهر آهو خانم» به مساله مهمی در میان مردم جامعه ما پرداخته و آن هم قضیه چند همسری است. این موضوع همیشه مناقشه برانگیز بوده است. یکی از اسنادش هم خلق چنین رمانی است. اگر در ادبیاتمان در 800 صفحه رمان به این موضوع پرداخته میشود، اگر هنوز در میان مردم، همسایهها و روزنامهها این مساله زیاد مطرح میشود، یعنی افغانی به موضوع مهمی پرداخته است چون از یک طرف جواز شرعی دارد و از طرف دیگر ممکن است جواز عاطفی نداشته باشد.
«شوهر آهو خانم» را باید با نقد کهن الگویی بررسی کرد
وی افزود: این رمان را باید با نقد کهنالگویی مورد نقد قرار داد چون درباره جمع بزرگی از ماست. «شوهر آهو خانم» در اولین نوبت چاپش حدود 900 صفحه حجم داشت ولی نسخههای جدیدش حدود 800 صفحه دارند. این رمان برشی 7 ساله از زندگی شخصیت اصلیاش است. در هر فصل نویسنده به دقت میگوید که پاییز بود و زمستان شد یا فصل دیگری آمد. موضوع مهم آشنایی شخصیت اصلی یعنی سیدمیران با هماست. میران نانوا است و هما آمده است نان بخرد. در آن زمانی که بستر اتفاقات رمان است، موسیقی به نوعی انحراف اخلاقی تلقی میشد و از همه بدتر پیشه رقاصی بود که جایگاه پستی بین مردم داشت. بعد از آشنایی اولیه میران و هما، راوی ما را به عقب برمیگرداند و در یک فلشبک طولانی، گذشته سید میران را نشانمان میدهد. با ارائه تصویر گذشته است که خواننده متوجه میشود سید میران همیشه اینگونه متمول نبوده است بلکه این آهو بوده که به زندگیاش سر و سامان داده و باعث شده به این جایگاه برسد.
این منتقد گفت: از جایی که آهو پرس و جو درباره هما را آغاز میکند، داستان پیچیدهتر میشود. هما زن مسلط میشود و آهو روز به روز بدبختتر میشود حتی در دعوا با سیدمیران سرش با چوب شکسته میشود. بعد از ازدواج با هما، سیدمیران قرارش با آهو را فراموش میکند و آن را زیر پا میگذارد چون قرار گذاشته بودند که میران هر شب پیش یکی از آنها باشد. همزمان با این ماجراها، ولخرجیهای هما هم بیشتر میشود. سید نمیپذیرد که او از خانه بیرون برود ولی زمان، زمان کشف حجاب است و هما میگوید که ما زنهای امروزی و مدرن هستیم. کمکم چادر و روسری را کنار میگذارد و دستمالی را هم که به موهایش میبست باز میکند و دامنش هم کوتاهتر میشود. میران هم به مرور در مقابل همه این حرکات هما تسلیمتر میشود. او به عنوان رئیس صنف نانوایان، با همای بیحجاب به جشن کشف حجاب میرود. حتی بستگان هما به مال و ثروتش دستاندازی میکنند و کار او به قاچاق پارچه و خلاصه در پایان رمان به ویرانی مطلق میرسد که البته آهو نجاتش میدهد.
در این رمان با دو تصویر زن از نظریه یونگ روبرو هستیم
نویسنده کتاب «رمان پسامدرن و فیلم» ادامه داد: در این رمان با دو تصویر از زن روبرو هستیم. در نظریه کارل گوستاو یونگ، این باور وجود دارد که انسانها در چارچوب اسطورهها تفکر میکنند. او علاوه بر ضمیر ناخودآگاه فردی قائل به ضمیر ناخودآگاه جمعی نیز هست و میگوید که ما آن را به ارث میبریم. یونگ میگوید درباره زن، دو تصویر در ضمیر ناخودآگاه مردان وجود دارد که یکی فرشته خوست و دیگری وسوسهگر است. تصویر این دو زن را در آثار ادبی ایران از کلاسیک تا امروزی میتوانیم ببینیم. زلیخا آن زن وسوسه و اغوگر است. لیلی زن فرشته خوست و در رمانی مانند «بوف کور» هم هر دو را داریم.
پاینده گفت: علی محمد افغانی در این رمان، در هیبت شخصیتی به نام سید میران سرابی، همین تلقی دوگانه از شخصیت زن را متبادر میکند. از یک طرف آهو را داریم که سفید مطلق است و از طرف دیگر هما را داریم که شخصیت سیاه است. آهو نقش تعالیدهنده و نجاتدهنده را دارد، هما هم نقش زن وسوسهگر را دارد و این دقیقا همان نقشی است که یونگ متصور میشود. هما در نهایت کار سید میران را به شرابخواری و الواطی در کوچهها میکشاند. سید میران ابتدای کار خیلی ابا داشته که شراب بخورد اما در نهایت به همراه هما با وضعیتی در کوچههای شهر ظاهر میشود که گشت ارشاد باید به آنها تذکر میداد. در چارچوب نقد اسطورهای، هما اسطوره زن لکاته یا وسوسهگر است. ویژگیهایی که یونگ برای این زن برمیشمرد این است که بسیار زیباست و نمیتوان در مقابل این زیباییاش مقاومت کرد. در رمان هم هما فقط آمده بوده که نان بخرد و رویش را هم خیلی محکم گرفته بوده است اما مواجهه اول سید میران با او باعث فرو ریختن میران میشود.
کهن الگوی باغ عدن در«شوهر آهو خانم» دیده میشود
وی ادامه داد: تشابه با داستان باغ عدن یکی دیگر از نکات نقد اسطورهای و کهن الگویی رمان «شوهر آهو خانم» است. در فرازی از رمان داریم که خانواده سید میران برای گشت و گذار به خارج شهر میروند. هر چه قدر که آهو خویشتن دار است و مانند یک مادر متعهد مراقب بچههایش است، هما سرخوش و بی موالات است. او لباسهایش را در میآورد و در جوی شنا میکند. سید میران به پشت درختی میرود و او را یعنی همسر دومش را نگاه میکند. این رفتار در مبانی روانشناسانه بیمارگونه تلقی میشود. اینجاست که موضوع ایماژ یا تصویر مطرح میشود. از این مقطع رمان که جلوتر برویم، متوجه میشویم که میران به یک تصویر یا کهن الگو عشق ورزیده بوده است و اگر واقعیت هما را میدانست هیچ وقت اشتیاقی به او نشان نمیداد و به سراغ آهو میرفت.
مولف کتاب «درآمدی بر ادبیات» گفت: میران سیبی را میبوسد و برای هما پرتاب میکند. هما هم سیب را گاز میزند و آن را برای میران پرت میکند. این سیب، باغی که برای گردش آمدهاند و رفتارهای وسوسهگرای هما، همگی مخاطب و خواننده را به یاد موضوع بهشت یا باغ عدن میاندازد که وسوسه حوا موجب شد حضرت آدم به سمت میوه ممنوعه. درباره این موضوع هم در تورات و هم در قرآن مطالبی بیان شده است. در هر دو کتاب مقدس به ممنوعیت آن میوه یا درخت اشاره شده است. در تورات تعبیر درخت وجود دارد ولی در قرآن نامی برده نمیشود و اشاره به میوه ممنوعه میشود.
این رمان بررسی روانکاوانه تناقضهای ماست
پاینده در ادامه گفت: این کتاب پر از توصیف است. من به شمارش تلمیحهای این رمان پرداختم که تا رقم 50 رسیدم و دیگر خسته شدم و شمارش تلمیحات را رها کردم. این رمان هشوهای زیادی دارد. به علاوه تک بعدی بودن شخصیتها از دیگر ضعفهای آن است ولی معترفم که یگانه شخصیتی که میتوان چندگانهاش دانست، خود سید میران است. رمان از این حیث، بررسی روانکاوانهای از تناقضهای سید میران و تناقضهای زندگی ماست و سعی در پاسخ دادن به سوالاتی مانند این دارد که انسانها چرا در جایی میشکنند که فکر میکنیم مانند فولاد هستند. شخصیت سید میران و تناقضهایش خیلی خوب در «شوهر آهو خانم» کاویده شده است. سید میران تناقضهایی دارد که خودش هم از آنها سر در نمیآورد. چرا باید به هما دل ببندد؟ چون فکر میکند با آنیمای خودش روبرو شده است. آنیما زن کمال مطلوب هر مرد است که مردها برای خودشان در ذهنشان ترسیمش میکنند و تمایل زیادی هم به مادرشان دارد. وارد این بحث نمیشویم چون از مسیر اصلی دور خواهیم شد.
این منتقد در بخش پایانی سخنانش گفت: ارزش ادبیات در این است که فهم واقعیتهای جهان شمول را برای ما فراهم کند. اگر این رمان هم نتواند در این زمینه به ما کمک کند، کم کم فراموش خواهد شد. این کتاب سال پیش به چاپ سیزدهم رسید. اگر یک رمان 200 صفحهای به چاپ سیزدهم برسد، زیاد تعجببرانگیز نیست ولی اگر چنین رمانی با چنین حجمی به این نوبت چاپ برسد، حتما ویژگی و دلایلی دارد. این رمان میتواند منبعی برای مطالعات فرهنگی درباره الگوهای رفتارهای مردانه جامعه ما باشد. چرا چند همسری هنوز مساله مهم جامعه ماست و مردم از نمایندگانشان در مجلس میخواهند برایش قانونی تصویب کنند؟ چرا هنوز بحث زن اغواگر وجود دارد و چرا....؟ به نظرم برای رسیدن به پاسخ این چراها باید رمان «شوهر آهو خانم» را بخوانیم.
نظر شما