"درمیان" سرزمین قلاع تاریخی/ملاقات با تاریخ بر بلندای "فورگ"

به گزارش خبرنگار مهر، شهرستان درمیان در شرق استان خراسان جنوبی واقع شده و از شمال به شهرستان قاین، از جنوب به شهرستان سربیشه، از غرب به شهرستان بیرجند و از شرق به کشور افغانستان محدود می‌ شود. مرکز این شهرستان شهر اسدیه است که در فاصله 100 کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد.

پیشینه تاریـخی

طبس مسینا و مناطق اطراف آن در فاصله حدود 30 کیلومتری شرق شهر اسدیه از لحاظ تاریخی و باستان‌ شناسی منطقه بسیار غنی می‌ باشد. وجود مناطق کوهستانی زیاد باعث شده که پای فرقه اسماعیلیه به این منطقه باز شود و برای دفاع از خود‌، قلاع مرتفع و مستحکمی در اکثر مناطق این شهرستان و سایر شهرهای جنـوبی خراسان ساخته و باقی بگذارند.

بعدها نیز کم و بیش اهالی این شهرستان از نعمت آسایش کافی برخوردار نبوده و مورد تهاجم مغول‌ها و ترکمن‌ها و افغان‌ها قرار گرفته ‌اند.

آرامگاه سلطان ابراهیم رضا مامنی برای زائران

بنای آرامگاه سلطان ابراهیم رضا را به دوره تیموری و به سلطان حسین بایسنقر نسبت می‌ دهند. ازمهمترین اجزاء معماری بنا طاقنماهایی در چهار طرف نما و گنبد خانه آن است.

پلان این بنا به شکل چهار ضلعی است و فضای داخلی که بقعه در آن قرار گرفته به صورت مربع می ‌باشد. این محوطه دارای دیوارهای مرتفعی است که گنبدی بزرگ بر فراز آن ساخته شده است.

 ورودی این آرامگاه شامل یک پیش طاق و جلوخان ورودی است که پیش طاق با تزئینات گچبری زیبایی بطریقه گره به ‌صورت مشبک و مجوف مزین شده است.

 دربهای چوبی بنا آثار ارزشمندی از هنر منبت را در خود دارند.

مسجد درخش

به استناد کتیبة موجود بنیان اولیة این مسجد به سال 981 ه. ق مربوط می‌ شود و بانی آن عمیدالملک محمد درخشی بوده است.

بطور کلی فضاهای احداث شده در این مسجد شامل ایوان اصلی، شبستان و یک اتاق وسیع در جنب شبستان است. محراب از اجزاء اصلی موجود در شبستان است، نقشة این مسجد با توجه به رفع نیازهای وقت طراحی شده و از الگوی خاصی تبعیت نمی ‌کند. مهمترین عناصر تزئینی به کار رفته در این اثر تاریخی عبارتند از: سقف محراب و تزئینات گچی چلیپایی در قسمت فوقانی آن، طاقنماهای بخش بالای محراب با طاقچه های کوتاه و تزئینات مقرنس و کاربندی در گوشه‌ها، طاقنماهای موجود در دیگر بخش‌های شبستان. همچنین تقارن موجود در اجزاء و عناصر معماری به کار رفته در شبستان بر زیبایی این اثر افزوده است.

مسجد جامع هندوالان

این مسجد با شکوه‌ ترین بنای تاریخی، مذهبی شهرستان درمیان است.

مهمترین عناصر معماری آن سر در ورودی، صحن، گنبد خانه، شبستان ستون دار و محراب است، گنبد خانه مرکزی با استفاده از فیل ‌پوشها و با مهارت بر روی فضای چهار ضلعی قرار گرفته است.

شبستان ستون‌ دار در دو طرف گنبدخانه واقع شده و به وسیله طاق و تویزه به شیوه چهار ترک اجرا شده است. بنا از نظر تزیینات آجری بسیار متنوع بوده و این تریینات شامل: فیل ‌پوشها، گوشواره ها، قابهای گچی، رسمی ‌بندی محرابها و نحوه آجرچینی گنبدها است.

این اثر تاریخی در دوره شاهرخ تیموری در حدود سال 805 ه. ق ساخته شده است.

فورگ قلعه ای استوار و بلند

در میان قلعه های تاریخی خراسان جنوبی ، قلعه فورگ نه تنها یکی از زیبا ترین قلاع منطقه به شمار می رود ، بلکه در نوع خود از لحاظ جایگاه قرار گیری و ساختار معماری ، یکی از منحصربفردترین قلعه های تاریخی ایران است.

این قلعه در روستای فورگ از توابع بخش مرکزی شهرستان درمیان ودر فاصله 90 کیلومتری شرق بیرجند و10 کیلومتری شهر اسدیه واقع شده است.

ساخت این قلعه در زمان نادر شاه توسط میرزا بقا خان حاکم منطقه شروع شد. پس از وی پسرش میرزا رفیع خان ساخت قلعه را به اتمام رساند.

فورگ به تجربه آدمی عمق تازه می بخشد و این تجربه که تجربه ای شادی آور، سوداگر و شورانگیز و همراه با احساس تعلق است.

زماني اين قلعه مقر اسماعيليان بوده و بعد از الموت، مهم ‌ترين مقر اين گروه به حساب مي‌‌آيد. قلعه فورگ ۱۸ برج دارد كه اكنون تعدادي از آنها باقي مانده است. مصالح به كاررفته در ساخت قلعه بيشتر سنگ، آجر و خشت است.

قلعه کل

قلعه کل حسن صباح یا دژ مومن آباد در نزدیکی روستای "تغندیک" شهرستان درمیان قرار دارد. این قلعه با ارزش‌ ترین و مهم ‌ترین قلعه اسماعیلیان در منطقه تاریخی قهستان و دومین مرکز دفاعی آنها پس از قلعه الموت است.

در غربی ‌ترین بخش این قلعه بقایای معماری به صورت تل خاک بر فراز کوه قابل مشاهده است. این فضا به وسیله یک راهروی باریک با عرض حدود سه متر به بخش مرکزی منتهی می ‌شود.

بخش مرکزی نسبت به سایر قسمت‌های قلعه سالم ‌ترمانده و بقایای معماری آن قابل تشخیص است. عناصر معماری این قسمت شامل راهروها، اتاق‌ها و تالار های بزرگی است که از سنگ ساخته شده‌اند.

 در سطح قلعه قطعه سفال‌های پراکنده از نوع سفال‌های لعابدار اسلامی به رنگ‌های فیروزه‌ای، آبی، سبز، زرد و نیز سفال‌هایی با نقوش قالب زده مشاهده می ‌شوند.

قلعه اسدیه

قلعه اسدیه در مرکز شهراسدیه بنایی حکومتی بوده است. این بنا که به لحاظ نقشه و فرم ساخت با داشتن چهار برج در چهار گوشه علاوه بر عملکرد مسکونی، عملکرد دفاعی نیز داشته، از بناهای ساخته شده در دوره قاجار به شمار می ‌رود.

در ضلع شمالی این بنا باغ بزرگی وجود داشته که اکنون به پارک تبدیل شده است. ضلع جنوبی بنا دارای یک طبقه و ضلع شمالی دارای دو طبقه است که طبقه فوقانی با معماری اشرافی تر محل سکونت حاکم و طبقه پایین به عنوان انبار و محل سکونت خدمه استفاده می ‌شده است. طبقه دوم مشرف به باغ دارای ایوانی است با پوشش مسطح و چوبی که دو ستون چهار ضلعی با سر ستون‌های تزئینی، طاق ایوان را حمل می ‌کند.

قلعه درخش

این قلعه با نقشه چهار ضلعی ساخته شده و ورودی اصلی در ضلع جنوبی آن واقع شده است.

 این بنا دارای شش برج مدور است که در اضلاع جنوبی، غربی و شمالی قرار دارند. ورودی در ضلع جنوبی است و پس از آن فضای هشتی قرار گرفته که دارای پوشش گنبدی از نوع عرقچین است.

از دیگر فضاهای موجود در این ضلع باید به راهرو ارتباطی، اتاق‌های متعدد و مطبخ و هیزم ‌دان اشاره نمود. قلعه درخش دارای دو حیاط مرتبط با یکدیگر است. فضای هشتی توسط یک راهرو به حیاط اول منتهی می ‌شود که فضاهای اصلی قلعه در اطراف این حیاط شکل گرفته ‌اند.

قلعه طبس مسینا

این قلعه در حاشیه شرقی شهر طبس ‌مسینا قرار دارد. نقشه قلعه به شکل دایره است و دارای حصار و برج‌های متعدد است. دور تا دور قلعه را خندقی فرا گرفته و در قسمت ورودی، برجی بزرگ که در حال حاضر 11 متر ارتفاع و بیش از 15 متر قطر دارد، باقی‌ مانده. با وجود آسیب‌ها و صدماتی که به این قلعه وارد آمده هنوز 15 برج از مجموع برج‌های آن قابل مشاهده است.

 با توجه به پلان مدور قلعه احتمال می‌ رود، این اثر متعلق به قبل از اسلام باشد که در دوره اسلامی نیز مورد بهره ‌برداری قرار گرفته است. وجود تپه‌های باستانی متعلق به دوره‌های تاریخی (احتمالاً اشکانی) در حاشیه این شهر، احتمال تعلق طبس ‌مسینا را به دوره‌های قبل از اسلام تقویت می‌ کند.

طبس ‌مسینا شهری است بسیار کهن و تاریخی که در اکثر متون جغرافیایی قرون اولیه اسلامی، نام آن ذکر شده است مصالح بکار رفته در بنای قلعه طبس خشت و گل است.

قلعه مسلمانان گرسک

این قلعه در یک کیلومتری شرق روستای گرسک از توابع بخش گزیک شهرستان درمیان بر فراز قله ‌ای به نام قلعه قوچان در رشته کوه شیخ عبدالله قرار دارد. قلعه مذکور از جمله قلاع کوهستانی است که با تبعیت از شکل ناهمواری‌های کوه و با نقشه نامنظم ساخته شده و دارای بخش‌های مختلفی از جمله حصار، آّب‌انبار، برج‌ها، بند، مسیرهای ورودی، کوه آجرپزی و … است.

این قلعه با مصالح سنگ و آجر و ملات گچ ساخته شده و با توجه به شواهد تاریخی و فرهنگی موجود از قلاع اسماعیلیه و مربوط به دوره سلجوقی است.

آسبادهای طبس مسینا

این مجموعه در داخل شهر طبس ‌‌مسینا از توابع شهرستان درمیان قرار دارد. شرایط دشوار طبیعی مناطق بیابانی و حاشیه کویر ایران باعث شده تا مردم حاشیه کویر از ابتکار و خلاقیت‌های خود استفاده کرده و با حداکثر بهره‌ گیری از عوامل و شرایط طبیعی، آنرا در اختیار خود درآورند.

 آسبادها از جمله این خلاقیت‌ها هستند که در اکثر مناطق جنوب خراسان بخصوص مناطقی که تحت تاثیر بادهای 120 روزه سیستان هستند به چشم می‌ خورند، در تعریف آسبادها می ‌توان گفت آسباد یک سازه معماری است که با استفاده از انرژی باد گندم را به آرد تبدیل می‌ کند.

آسبادهای طبس ‌مسینا در دو طبقه ساخته شده‌اند. طبقه همکف شامل فضایی محدود جهت نگهداری آرد و انباشت گندم است که به وسیله یک رشته پلکان به طبقه فوقانی منتهی می ‌شود. طبقه دوم نیز از سه جهت با دیوارهای خشت و گلی محصور شده و ضلعی که باد وارد بنا می‌ شود فاقد دیوار می ‌باشد. پرده‌های چوبی که به یک محور عمودی متصل هستند در اثر وزش باد به گردش در آمده و باعث چرخش محور و در انتها سنگ آسیاب می‌ شوند. بنای این آسبادها با مصالح خشت و گل ساخته شده است و به دوره قاجاریه تعلق دارد.

خانه عبدالله خان رفیعی

این اثر یکی از بزرگترین خانه‌های تاریخی روستای درمیان که در گذشته دارای بخش‌‌های متعددی چون باغ اختصاصی، عمارت اندرونی، اصطبل و … بوده است.

 اجزای معماری این خانه همچون خانه‌ های سنتی عبارت است از: سردر ورودی، دالان ارتباطی، حیاط مرکزی، مطبخ، اتاق‌ها و دالان‌های متعددکه در اطراف این حیاط شکل گرفته ‌اند.

از تزئینات جالب توجه در این اثر باید به تزیینات گچ‌ بری و در و پنجره‌های ارسی آن اشاره نمود. از انواع پوشش‌های بکار رفته در این اثر باید به سقف‌های گنبدی و خنچه ‌پوش اشاره کرد. این خانه از دوره افشاریه تا قاجار قابل تاریخ ‌گذاری است.

چنار دوشنگان از جاذبه های طبیعی در انتظار گردشگران

چنار دوشنگان در روستای دوشنگان از توابع بخش درمیان قراردارد.

این چنار درخت کهنسالی است که به عنوان پدیده ای زنده در منطقه قابل مشاهده است. این درخت حدود ۵۰ متر ارتفاع، یک هزارسال قدمت و سایه اندازی در حدود ۵۰۰ متر دارد.

از دیگر ویژگی های ممتاز این درخت می توان به قطر زیاد تنه آن اشاره کرد به طوری که با نصب در ورودی به فضای داخل آن که در حدود ۱۵ متر می باشد، به راحتی می توان داخل آن شد.

بنابر اعتقاد مردم منطقه این درخت حیات جاودانی دارد و این عقیده ریشه در احترام ایرانیان به طبیعت دارد بنابراین نباید صدمه ای به آن وارد شود.

.........................

گزارش: فاطمه زیراچی