خبرگزاری مهر، گروه استانها- ونوس بهنود: در تقویم فولکلور مردم منطقه آذربایجان زمستان به تعبیری با اتمام بهمن به پایان می‌رسد. در این تقویم که بر اساس احوالات طبیعت نوشته شده است ۱۷ روز مانده از پاییز «کل وز» آغاز می‌شود و با فرارسیدن آن گفته می‌شود «کل وز گلدی، گش گلدی» در واقع فرارسیدن کل وز به معنی فرارسیدن زمستان است.
در ادامه از ابتدای دی‌ماه چله بزرگ زمستان به مدت ۴۰ روز نام‌گذاری شده است و پس از آن نیز چله کوچک به مدت ۲۰ روز باد و سرمای زمستان را به خانه‌ها می‌برد.
در تقویم فولکلور بعد از چله کوچک زمین دچار تحولات اساسی شده و نفس گرم به جان آن دمیده می‌شود، خاک بارور می‌شود و آب‌ها تازه می‌شوند، شکوفه‌ها و پرندگانی که نوید بهار می‌دهند در آسمان و طبیعت مشاهده می‌شوند و همه این ها نوید بهار است. نوید تازه شدن طبیعت که کهن‌سالان معتقدند با وجود تمامی گرفتاری‌های زندگی آدمی باید خود را به این تازگی بسپارد تا روانش در سال جدید از تنش‌ها رها شده و به مانند طبیعت زندگی تازه در وجودش جریان یابد.
بعد از بهمن‌ماه در اسفند تغییرات جوی به واقع موجب می‌شود همه آنچه در طبیعت است جان دوباره گرفته و شاخه‌های خشکیده از زیر بار برف‌های یخ‌زده بیرون بیاید.
اردبیلی‌ها به پاس تمامی این تحولات چهار چهارشنبه آخر سال را با رسوم خاصی به پیشواز عید می‌روند. رسومی که از گذشتگان به نسل‌های امروزی انتقال یافته و یکی از مواریث گران‌بهای مردمان ساکن در این منطقه است.
جشن «سولار نوروزی» در کنار آب‌های روان
یکی از پژوهشگران پیشینه فرهنگی اردبیل با بیان اینکه در باور مردم گذشته اولین چیزی که بعد از زمستان تازه می‌شود آب است، به خبرنگار مهر گفت: بر همین اساس درگذشته مردم در اولین چهارشنبه اسفندماه به کنار آب‌های روان رفته و جشن سولار نوروزی برگزار می‌کردند.
اصغر تقایی با استناد به تحقیقات میدانی و مراجعات خود به روستاها و شهرهای مختلف اردبیل تصریح کرد: در حال حاضر در برخی روستاها چند چهارشنبه آخر سال جشن گرفته می‌شود و از جمله در روستای شیخ احمد سه چهارشنبه را جشن می‌گیرند.
وی افزود: اهالی معتقدند در نشانه‌های بهار اولین عنصری که تازه می‌شود آب است و به همین دلیل قبل از طلوع آفتاب به سراغ آب‌های روان رفته و از روی آب می‌پرند و به هم آب می‌پاشند و نغمه می‌خوانند.
به گفته این محقق از جمله نغمه‌های بومی «سئل چاپار، سو چاپار، بیر گوناه ائیلدیم، گل آپار، گل آپار» است که به این معنی است که سیلاب و آب جاری می‌شود و من گناهانم را به آن می‌سپارم تا بیاید و ببرد.
تقایی تأکید دارد که در واقع این رسم به‌نوعی تطهیر به واسطه آب است و متأسفانه این رسم به کل در اردبیل تغییر یافته و در قالب مراسم «نواوستی» در صبح چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شود.
یکی از کهن‌سالان اردبیلی نیز به خبرنگار مهر گفت: در سولار نوروزی زنان و دختران کوزه‌های کهنه سال قبل را می‌شکنند و در کوزه‌های تازه‌ای که خریده‌اند از آب‌های جاری پر کرده و در چهارگوشه اتاق می‌ریزند.
ندیمه اسدی افزود: در واقع درگذشته مردم معتقد بودند این کار باعث می‌شود حشرات موزی به خانه راه پیدا نکند چرا که خانه با آب پاک و تازه تطهیر شده است.
وی افزود: حتی اگر فردی می‌ترسید از این آب سه بار در شانه راست و سه بار در شانه چپ وی می‌پاشیدند تا ترس از وی دور شود.
شهردار اردبیل با بیان اینکه رسم نواوستی طی سال‌های اخیر با هدف احیای آداب نوروز در کنار پل هفت چشمه اردبیل اجرا می‌شود، در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: استقبال گسترده از این رسم نشان می دهد، شهروندان به آداب قدیمی که با فرهنگ و سنن آن ها و باورهای عمیق پیوند خورده علاقه‌مندند.
حمید لطف اللهیان افزود: شهرداری به لحاظ رویکرد فرهنگی خود در راستای احیای آداب و رسوم ارزشمند گذشته اقدام می کند و در این راستا در نوروز امسال نیز تمامی امکانات خود را به کار خواهیم بست.
تلاش برای حفظ «اوجاق» خانه پدری
در دومین چهارشنبه اسفندماه برخلاف رسم امروزی مردم بر روی تپه بزرگی آتش روشن می‌کردند و از روی آن می‌پریدند و چهارشنبه آتش را جشن می‌گرفتند.
پژوهشگر اردبیلی در خصوص این رسم گفت: از گذشته آتش به دلیل تأثیری که در حیات آدمی داشته مقدس بوده و به مناطقی که آتش برپا می‌شد به اصطلاح «اوجاق» می‌گفتند.
وی افزود: در واقع اصطلاح «گویمیاخ دده اوجاقی سونه» یا نگذاریم اجاق خانه پدری خاموش شود با همین مضمون ارزش و جایگاه آتش است.
امروز رسم چهارشنبه آتش از جمله رسوم نادری است که به عقیده مردم‌شناسان به دلیل ارتباط تنگاتنگ روحی انسان با طبیعت همچنان در طول هزاره‌ها باقی مانده و در چهارشنبه آخر سال مراسم پریدن از آتش و سپردن سختی‌ها و گرفتاری‌های سال به آتش سوزان اجرا می‌شود.
«وعده یلی» در خاک مرده دمید
سومین چهارشنبه اسفندماه اختصاص دارد به عنصر باد و به گفته تقایی درگذشته مردم این منطقه باور داشتند که باد پیرمردی با ریش‌سفید بلند است که به در راه ماندگان و گمشدگان در راه کمک می‌کند.
وی افزود: باور به جایگاه باد در باروری طبیعت و هدایت بذرها و گیاهان موجب می‌شد در سومین چهارشنبه مردم بر روی اراضی کشاورزی خود رفته و ترانه‌های خاصی بخوانند و باد را به کمک بخواهند.
مردم‌شناس اردبیلی معتقد است در واقع اصطلاح «وعده یلی» که در بین اردبیلی‌ها متداول است و به بادی گفته می‌شود که پیام‌رسان نوروز است بر اساس همین باور شکل گرفته است.
یکی از شهروندان اردبیلی در این خصوص گفت: به واقع در اسفندماه می‌توان تغییرات آب‌وهوا را مشاهده کرد که موجب می‌شود زمین گرم‌تر شود.
ناصر نظری اضافه کرد: این اتفاق در نزد اردبیلی‌ها اهمیت ویژه دارد و به دلیل اینکه اردبیل از گذشته یک منطقه سردسیر بوده و زمستان‌های سرد و سختی داشته، رسیدن اسفندماه و وعده بهار اتفاق مهم و نیکی محسوب می‌شود.
به دلیل تغییر سبک زندگی و موازنه‌های جمعیتی زندگی شهری و روستایی امروز رسومات چهارشنبه باد به‌ندرت مشاهده می‌شود و بااین‌وجود به عقیده پژوهشگر اردبیلی اهمیت و فلسفه این رسم هنوز در ذهن بسیاری از کهن‌سالان جایگاه ویژه دارد.
چهارشنبه خاک یا چهارشنبه‌سوری
در آخرین چهارشنبه‌ای که با تغییر سبک زندگی و گرایش به زندگی ماشینی آن را چهارشنبه آتش می‌دانیم، در واقع به عقیده تقایی جشن چهارشنبه خاک برگزار می‌شود.
در این جشن که گفته می‌شود خاک در آستانه بایرام بیدار شده است، کشاورزان روی زمین‌های زراعی خود رفته و آن را بیل می‌زنند و علف‌های هرز را پاک‌سازی می‌کنند.
وی افزود: در چهارشنبه خاک مردم اعتقاد داشتند که باید به وسع خود به نیازمندان کمک کنند و به مانند خاک حیات‌بخش باشند تا روح خاک نیز از آن ها راضی باشد.
مردم‌شناس اردبیلی تأکید دارد که این باور به‌نوعی ارادت به زمین مادر به‌عنوان منشأ حیات تمامی موجودات است و به اسطوره زمین مادر برمی‌گردد.
تقایی افزود: چهار جشن با نام‌های عناصر اربعه بر اساس فلسفه تحولات طبیعت نام‌گذاری شده و زندگی ماشینی موجب شده امروز آن ها را تغییر دهیم.
وی معتقد است چنین مواریث فرهنگی نیازمند احیا است و بااین‌وجود با غفلتی که داشتیم حتی بسیاری از نسل‌های امروزی کمترین اطلاعی از آن ندارند.
درعین‌حال در خصوص رسوم چهارشنبه‌های آخر سال کتب مختلف به المان‌های دیگری نیز اشاره دارند موضوعی که تحقیق و تفحص به‌ویژه از میان تاریخ شفاهی در این استان را ضروری می‌سازد.
نظر شما