سیری در چیستی تفسیر قرآن

به گزارش خبرگزاری مهر، یکی از مهم ترین مباحث در حوزه تفسیر قرآن "چیستی و ماهیت تفسیر" است. یکی از مهم ترین وظایفی که از جانب خداوند متعال به پیامبر اکرم (ص) و اگذار شده، تبیین و تفسیر قرآن است. به همین دلیل پیامبر(ص) نخستین کسی است که به تفسیر آیات قرآن پرداخته و بر این امر اهتمام ورزیده است.

کلمه "تفسیر" در آغاز به شرح کتب و نوشته های علمی و فلسفی اطلاق می شد و مترادف با شرح و بیان معانی آنها بود. از این رو شرح های یونانی و عبری آثار ارسطو را تفسیر می گفته اند. اما رفته رفته این واژه در فرهنگ اسلامی، بیشتر به کتابهای خاصی که در شرح قرآن کریم نوشته می شد اطلاق گردید.

معنای لغوی تفسیر

تفسیر از ریشه "فسر" مصدر باب تفعیل است و لغت شناسان معانی متعددی برای این واژه آورده اند که بیان معنای سخن، بیان و تشریح معنا و لفظ آیات قرآن، آشکار ساختن امر پوشیده و شرح قصه های مجمل قرآن کریم از جمله معانی ذکر شده برای کلمه تفسیر هستند .

معنای اصطلاحی تفسیر

مفسران و دانشمندان علوم قرآنی، تعاریف متعددی برای "تفسیر" بیان کرده اند که آشنایی با آنها از جهات مختلفی قابل بررسی و توجه است:

- آشنایی با دیدگاه مفسر نسبت به "تفسیر"، از این جهت که آیا مفسر، تفسیر را به عنوان یک علم تعریف کرده یا به عنوان تلاش فکری مفسر برای کشف مراد الهی یا چیزی دیگر؟

- وضوح این مسئله که چرا یک مفسر از تفسیر برخی آیات قرآن، صرف نظر کرده و از پرداختن به آن خودداری کرده است؟

- با بررسی تعاریفی که از تفسیر نقل شده، می توان به نتیجه مطلوب تری درباره تفسیر و تعریف آن دست یافت.

مؤلفه های اصلی در تعریف تفسیر

- مراحل تفسیر:

مرحله مقدماتی: کشف معانی آیات قرآن

 مرحله نهایی: کشف مراد خداوند از آیات

- مبانی تفسیر:

منظور از مبانی تفسیر، اصول و قواعدی است که تفسیر صحیح آیات قرآن بر مبنای آن صورت می گیرد و بدون شناخت و رعایت آن، تفسیر صحیح سامان نمی یابد: 

1-  قواعد ادبیات عرب: از آنجا که معارف قرآن در چهره لغت عربی و ادبیات عرب بر انسان ها نمودار گشته است، عربی بودن قرآن، اقتضا می کند که تفسیر آن نیز براساس اصول و قواعد ادبیات عرب باشد.

2- قواعد مشترک محاوره و مفاهمه: قرآن کتابی است که برای هدایت همگان نازل شده و نور هدایت آن اختصاصی به عصر و اقلیمی خاص یا نژادی ویژه ندارد، بنابراین زبان قرآن، یک زبان جهانی است تا همگان از معارف آن بهره مند شوند و هیچ کس بهانه نارسایی زبان و بیگانگی با فرهنگ آن را مانع فهم قرآن نداند.

3. قرائن و شواهد فهم آیات:

- منابع تفسیر:

الف) قرآن کریم: خود قرآن به عنوان مهم ترین منبع تفسیر است زیرا قرآن، مفسر و مبین خویش است. قرآن در آیه ای خود را "تبیان کل شیء" معرفی کرده است و کتابی که تبیان هر چیزی است، تبیان خود نیز می باشد و برخی از آیاتش با برخی دیگر تبیین و تفسیر می شوند. روش "تفسیر قرآن به قرآن" نیز بر همین مبنا استوار است .

ب) روایات معصومین (ع): از آنجا که رسول اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع)، مفسر و معلم قرآن هستند و کلام آنها حجت است، روایات معتبری که از آنان به دست ما رسیده به عنوان یکی از منابع تفسیر قرآن به شمار می رود. روایاتی که مربوط به تفسیر آیات است، در جوامع روایی شیعه و اهل سنت آمده است.

ج) عقل: نقش عقل در تفسیر قرآن، نقش ابزاری است یعنی با تحلیل داده های منابع دیگر به بررسی و تحلیل آیات قرآن می پردازد. بنابراین عقل به عنوان متمم منابع دیگر، از منابع تفسیر محسوب می شود.

نتیجه

دو تعریف می توان از تفسیر ارائه کرد. در تعریف اول "تفسیر به عنوان یک علم" و در تعریف دوم "تفسیر به عنوان تلاش فکری مفسر" مطرح شده است:

1. تفسیر، علمی است که به وسیله آن، معانی آیات قرآن و مراد خداوند از آن، با استفاده از منابع معتبر، بر مبنای قواعد ادبیات عرب، اصول مشترک محاوره و مفاهمه و قرائن متصل و منفصل کلام بدست می آید.

2. تفسیر، عبارت است از کشف و بیان معانی آیات قرآن و مراد خداوند از آن، با استفاده از منابع معتبر، بر مبنای قواعد ادبیات عرب، اصول مشترک محاوره و مفاهمه و قرائن متصل و منفصل کلام.