درخت تناور دانش در بلوغ ۴۲ سالگی انقلاب اسلامی

خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری: دهه فجر انقلاب اسلامی یادآور روزهای پرشکوه مقاومت مردم ایران اسلامی است. دو سال از ورود انقلاب کبیر اسلامی ایران به دهه پنجم حیات خود می‌گذرد و اکنون نهالی که با خون جوانان وطن آبیاری شد به درختی تناور بدل شده است که در راه خود با استقامت پیش می‌رود.

دو سال پیش و در چهل سالگی انقلاب اسلامی، رهبر حکیم انقلاب اسلامی با صدور «بیانیه‌ی گام دوم انقلاب» و برای ادامه این راه روشن به تبیین دستاوردهای شگرف چهار دهه گذشته پرداخته و توصیه‌هایی اساسی به‌منظور «جهاد بزرگ برای ساختن ایران اسلامی بزرگ» ارائه فرمودند.

بیانیه «گام دوم انقلاب» تجدید مطلعی خطاب به ملت ایران و به‌ویژه جوانان است که به‌مثابه منشوری برای «دومین مرحله خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی» خواهد بود و «فصل جدید زندگی جمهوری اسلامی» را رقم خواهد زد.

در بخشی از این بیانیه به برکات جمهوری اسلامی ایران تاکید شده است که یکی از آنها «موتور پیشران کشور در عرصه علم و فناوری و ایجاد زیرساخت‌های حیاتی و اقتصادی و عمرانی» به عنوان توجه جدی به موضوع علم و فناوری است.

در واقع این بیانیه به طور ویژه ای به موضوع علم و فناوری توجه کرده است. در بخش‌هایی از آن آمده است: «انقلاب موتور پیشران کشور در عرصه علم و فناوری و ایجاد زیرساخت‌های حیاتی و اقتصادی و عمرانی شد که تا اکنون ثمرات بالنده آن روزبه‌روز فراگیرتر می‌شود.

هزاران شرکت دانش‌بنیان، هزاران طرح زیرساختی و ضروری برای کشور در حوزه‌های عمران و حمل‌ونقل و صنعت و نیرو و معدن و سلامت و کشاورزی و آب و غیره، میلیون‌ها تحصیل‌کرده دانشگاهی یا در حال تحصیل، هزاران واحد دانشگاهی در سراسر کشور، ده‌ها طرح بزرگ از قبیل چرخه سوخت هسته‌ای، سلول‌های بنیادی، فناوری نانو، زیست‌فناوری و غیره با رتبه‌های نخستین در کل جهان، شصت برابر شدن صادرات غیرنفتی، نزدیک به ده برابر شدن واحدهای صنعتی، ده‌ها برابر شدن صنایع از نظر کیفی، تبدیل صنعت مونتاژ به فناوری بومی، برجستگی محسوس در رشته‌های گوناگون مهندسی از جمله در صنایع دفاعی، درخشش در رشته‌های مهم و حساس پزشکی و جایگاه مرجعیت در آن و ده‌ها نمونه دیگر از پیشرفت، محصول آن روحیه و آن حضور و آن احساس جمعی است که انقلاب برای کشور به ارمغان آورد.

ایرانِ پیش از انقلاب، در تولید علم و فناوری صفر بود، در صنعت به‌جز مونتاژ و در علم به‌جز ترجمه هنری نداشت.»

رهبر معظم انقلاب اسلامی در بخش دیگری از این بیانیه و در ادامه توجه جدی به موضوع علم و فناوری در گام دوم و سرفصل‌ها به توصیه‌های اساسی در پرتو امید و نگاه خوش‌بینانه به آینده پرداخته‌اند.

سر فصل اول بخش توصیه‌های این بیانیه «علم و پژوهش» است.

در این بخش آمده است: «۱) علم و پژوهش: دانش، آشکارترین وسیله عزت و قدرت یک کشور است. روی دیگر دانایی، توانایی است.

دنیای غرب به برکت دانش خود بود که توانست برای خود ثروت و نفوذ و قدرت دویست‌ساله فراهم کند و با وجود تهیدستی در بنیان‌های اخلاقی و اعتقادی، با تحمیل سبک زندگی غربی به جوامع عقب‌مانده از کاروان علم، اختیار سیاست و اقتصاد آنها را به دست گیرد.

ما به سوءاستفاده از دانش مانند آنچه غرب کرد، توصیه نمی‌کنیم، اما مؤکداً به نیاز کشور به جوشاندن چشمه دانش در میان خود اصرار می‌ورزیم. بحمدالله استعداد علم و تحقیق در ملت ما از متوسط جهان بالاتر است.

اکنون نزدیک به دو دهه است که رستاخیز علمی در کشور آغاز شده و با سرعتی که برای ناظران جهانی غافلگیرکننده بود -یعنی ۱۱ برابر شتاب رشد متوسط علم در جهان- به پیش رفته است.

دستاوردهای دانش و فناوری ما در این مدت مایه شگفتی ناظران جهانی شد و در برخی از رشته‌های حساس و نوپدید به رتبه‌های نخستین ارتقا داد، همه و همه در حالی اتفاق افتاده که کشور دچار تحریم مالی و تحریم علمی بوده است. ما با وجود شنا در جهت مخالف جریان دشمن‌ساز، به رکوردهای بزرگ دست یافته‌ایم و این نعمت بزرگی است که به‌خاطر آن باید روز و شب خدا را سپاس گفت.

امّا آنچه من می‌خواهم بگویم این است که این راه طی‌شده، با همه اهمیت اش فقط یک آغاز بوده است و نه بیشتر. ما هنوز از قله‌های دانش جهان بسیار عقبیم؛ باید به قله‌ها دست یابیم. باید از مرزهای کنونی دانش در مهم‌ترین رشته‌ها عبور کنیم. ما از این مرحله هنوز بسیار عقبیم؛ ما از صفر شروع کرده‌ایم. عقب‌ماندگی شرم‌آور علمی در دوران پهلوی‌ها و قاجارها در هنگامی که مسابقه علمی دنیا تازه شروع شده بود، ضربه سختی بر ما وارد کرده و ما را از این کاروان شتابان، فرسنگ‌ها عقب نگه داشته بود.

ما اکنون حرکت را آغاز کرده و با شتاب پیش می‌رویم ولی این شتاب باید سال‌ها با شدت بالا ادامه یابد تا آن عقب‌افتادگی جبران شود.

اینجانب همواره به دانشگاه‌ها و دانشگاهیان و مراکز پژوهش و پژوهندگان، گرم و قاطع و جدی دراین‌باره تذکر و هشدار و فراخوان داده‌ام، ولی اینک مطالبه عمومی من از شما جوانان آن است که این راه را با احساس مسئولیت بیشتر و همچون یک جهاد در پیش گیرید. سنگ بنای یک انقلاب علمی در کشور گذاشته شده و این انقلاب، شهیدانی از قبیل شهدای هسته‌ای نیز داده است. به پا خیزید و دشمن بدخواه و کینه‌توز را که از جهاد علمی شما بشدت بیمناک است ناکام سازید.»

این بیانیه حجت را بر دانشگاهیان تمام کرده است و روند رو به رشد علمی نشان می‌دهد که دانشمندان ایرانی در سال‌های پس از انقلاب اسلامی رشد خیره کننده علمی را در پیش گرفتند.

بررسی تولید علم ایران در سال‌های قبل و پس از انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که این رشد تا حدی سرعت داشته است که در یک سال ایران به عنوان کشوری با بیشترین شتاب رشد علمی در جهان معرفی شد.

برای بررسی وضعیت مقالات ایران در ۱۲۹ سال گذشته از اسکوپوس (Scopus) کمک گرفته شده است. اسکوپوس یکی از نمایه‌های استنادی معتبر و شناخته‌شده است که اطلاعات کتاب‌شناختی حدود ۷۰ میلیون سند را در خود جمع‌آوری کرده‌است. اسکوپوس اطلاعات محصولات حدود ۵ هزار ناشر علمی را از سراسر جهان در خود جای داده و اطلاعات ۱۶ هزار و پانصد مجله علمی پژوهشی را در خود نمایه کرده است.

اسکوپوس همه حیطه‌های علوم که شامل علوم زیستی، فیزیک و شیمی و علوم اجتماعی می‌شود را در برمی‌گیرد و در مقایسه با وب آو ساینس (Web Of Science) حدود ۲۰ درصد پوشش بیشتری دارد.

کل مقالات ایران از سال ۱۸۱۸ تا ۲۰۲۰ تعداد ۶۶۲ هزار و ۵ مقاله بوده است که از این تعداد ۶۵۸ هزار و ۸۱۶ مقاله در فاصله سال‌های ۱۹۷۹ تا ۲۰۲۰ به چاپ رسیده است و تنها ۳ هزار و ۱۸۹ مقاله در ۸۱ سال پیش از انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است.

این برآورد به صورت تعداد مقالات در نمودار زیر نیز مشخص است.

نمودار زیر روند رشد علمی از سال ۱۹۷۹ (زمستان ۱۳۵۷) تا سال ۲۰۲۰ میلادی را نشان می‌دهد. رشد علمی ایران در پس از انقلاب اسلامی تحت تأثیر جنگ تحمیلی و تحریم‌های ظالمانه قرار گرفته است و بررسی این رشد علمی نشان می‌دهد که جهش علمی کشور از سال ۱۹۹۷ (۱۳۷۵) خود را بروز داده است.

رشد علمی ایران در سال ۱۹۹۷ تا سال ۲۰۲۰ میلادی به نحو چشمگیری افزایش یافته است.

بررسی وضعیت تولید علم ایران نشان می‌دهد که علاوه بر اینکه پس از انقلاب اسلامی کل تولید علم رشد داشته است بلکه در گروه‌های مختلف علمی از جمله سلامت، علوم زیستی، علوم فیزیک، علوم اجتماعی و انسانی نیز این روند رو به رشد قابل توجه است بررسی وضعیت تولید علم ایران نشان می‌دهد که علاوه بر اینکه پس از انقلاب اسلامی کل تولید علم رشد داشته است بلکه در گروه‌های مختلف علمی از جمله سلامت، علوم زیستی، علوم فیزیک، علوم اجتماعی و انسانی نیز این روند رو به رشد قابل توجه است.

از میان کل مقالات ایران در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی به میزان ۳ هزار و ۱۸۹ مقاله، تعداد ۱۶۰۱ مقاله در حوزه سلامت، تعداد ۶۸۲ مقاله در علوم زیستی، تعداد ۱۰۹۸ مقاله در علوم فیزیک، تعداد ۲۵۵ مقاله در علوم اجتماعی و انسانی به چاپ رسیده‌اند. در آن دوره مقالات سلامت سهم عمده مقالات را به خود اختصاص داده بودند.

اما در مقابل، وضعیت قابل توجه تولید علم در سال‌های پس از انقلاب اسلامی نشان می‌دهد از میزان ۶۵۸ هزار و ۸۱۶ مقاله در مدت ۴۲ سال اخیر، تعداد ۱۷۳ هزار و ۳۳۳ مقاله در حوزه سلامت، تعداد ۱۵۲ هزار و ۱۱۳ مقاله در علوم زیستی، تعداد ۴۱۰ هزار و ۲۷۴ مقاله در علوم فیزیک و تعداد ۴۵ هزار و ۱۲۲ مقاله در علوم اجتماعی و انسانی به چاپ رسیده‌اند.

اما روند رو به رشد مقالات ایرانی در سال‌های پس از انقلاب نیز در گروه‌های علمی مختلف، متفاوت بوده و بیشترین رشد و شتاب علمی در علوم فیزیکی دیده می‌شود.

به این ترتیب علوم فیزیکی با بیش از ۵۰ درصد بیشترین میزان مقالات ایران پس از انقلاب را به خود اختصاص داده است.

این در حالی است که در سال ۲۰۲۰ نیز رشد مقالات به ویژه در علوم فیزیکی مشخص است. تعداد مقالات هم قابل مقایسه با ۱۲۹ سال پیش از آن نیست.

مقایسه آماری مقالات

هر چند انتشار نتایج پژوهش در معتبرترین مجلات بین المللی نشان از قدرت علمی اعضای هیأت علمی کشور دارد، اما بر اساس سیاست‌های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری، کمیت تولید علم تنها یکی از ابعاد توسعه علمی است. لذا توجه به سایر ارکان تولید علم شامل دیپلماسی علمی، کیفیت تولیدات علمی و اثرگذاری فناورانه و نوآورانه از عوامل بسیار با اهمیتی هستند که نباید نادیده انگاشته شوند. به هر ترتیب، مهمترین مسئله حال حاضر کشور هدایت مقالات علمی به سمت نیازهای جامعه است.

وضعیت مقالات ایران در سال‌های پس از انقلاب اسلامی تا سال ۲۰۲۰