خبرگزاری مهر - گروه استانها: اشغال ایران توسط متفقین در جنگ جهانی و مشکلات ناشی از آن در شهریورماه سال ۱۳۲۰ همچون ناامنی، تورم، احتکار، قاچاق و مهاجرت روستاییان به شهرها، نه تنها آسیب‌های فراوان بر بدنه اقتصاد و کشاورزی بلکه لطمه‌های اجتماعی بسیاری به ایران از جمله همدان وارد کرد.
رقابت و درگیری‌های صورت گرفته نیروهای خارجی در همدان اوضاع و شرایط اجتماعی موجود را که تحت تأثیر وقایع حاصل از انقلاب مشروطه هم بود، تشدید کرد و به کمبود نان، هرج و مرج در اداره شهر و ناامنی‌ها و البته شیوع بیماری‌ها گره خورد. وضعیتی که شاید کمتر در نوشتارها مورد بررسی و به آن پرداخته شده است.
این درحالی است که بررسی این تحولات منفی و مخرب و آثار استبدادهای دوران پهلوی بر بدنه همدان می‌تواند دست درازی‌ها و جنایت‌های بسیار آنها بر تاریخ را نمایان سازد. جنگی دامن گیر مردم همدان شد که با خود، تلفات انسانی ناشی از قحطی، ناامنی و شیوع بیماری بیش از یک جنگ بزرگ را به همراه داشت.
اگرچه در این مسیر، ورود نیروهای مردمی و خیر برای نجات مردم از قحطی به بازداشت شدن آنها ختم شد، اما همین گره گشایی‌های مردمی در اوج قحطی هم نشان از پای کار بودن مردم همدان در نیکوکاری و عدم فراموشی هم نوع دارد و صحبت از آنها در اوج این ناامنی‌ها و مشکلات عدیده خالی از لطف نیست.
جنگ جهانی اول (۱۳۳۳ ق) در حالی آغاز شد که دوران نیابت سلطنت میرزا ابوالقاسم خان ناصرالملک پایان یافته و احمدشاه قاجار تازه تاج گذاری کرده بود، دولت ایران از همان آغاز جنگ رسماً اعلام بی طرفی کرد. وزارت داخله در آن زمان، تلگرافی به حکمران همدان از او خواست بی طرفی دولت ایران را به مأموران خارجی مقیم همدان از جمله کنسولگری‌های انگلیس، روس و آلمان اعلام کند اما با وجود بی طرفی ایران در جنگ جهانی اول، طرف‌های درگیر به خاک ایران تجاوز کردند و کشوری که هزاران کیلومتر از میدان‌های اصلی جنگ دور بود، صحنه تاخت و تاز قوای روس و انگلیس و عثمانی شد.
شهر همدان در آستانه جنگ جهانی اول و نبود امنیت و ثبات
در ادامه صحبت‌های ابوالفتح مؤمن؛ محقق، پژوهشگر تاریخ معاصر و مدرس دانشگاه را با خبرنگار مهر در خصوص اشغال همدان توسط متفقین و روزگار همدانی‌ها در دوران جنگ جهانی اول و دوم می‌خوانید.
در این بین می‌توان به صحبت‌ها را از اشغال همدان توسط نیروهای انگلیسی آغاز کرد؛ مسیری که در آن روس و انگلیس در تلاش برای کنترل امور و اوضاع شهر همدان و منطقه، از مؤسسات وابسته خود، همانند کنسولگری‌های دو کشور، بانک شاهنشاهی و استقراضی و میسیونرهای مذهبی بهره می‌گرفتند و سیاست‌های خود را از این راه اعمال می‌کردند؛ علاوه بر این مؤسسات می‌توان از طرفداران و هواداران این دو کشور در شهر همدان یاد کرد.
گروه‌هایی که متشکل از اتباع انگلیسی و روس مقیم شهر، اقلیت‌های مذهبی یهودی و ارامنه و برخی از تجار و بازرگانان و خوانین منطقه بودند و درباره نفوذ هواداران روسیه به یک نیروی فعال و تأثیرگذار با تشکیلات گسترده و منظم، یعنی نیروی قزاق اشاره کرد.
از سویی همین کنسولگری‌های دو کشور به ویژه انگلستان با تطمیع، سواران عشایر و ایلات را به نفع خود بسیج و در عین حال از نفوذ رقبای خود در میان این نیروی کم هزینه و بومی جلوگیری می‌کردند.
چنانکه در این زمینه مطرح شده که روس و انگلیس برخلاف اتباع کشورهای عثمانی و آلمانی دارای سابقه و نفوذ زیادی در مسائل سیاسی و اقتصادی شهر بودند؛ به نوعی که بیشتر کارهای بازرگانی و تجارتی، آموزش در مدارس و امور بانکی و کار در مراکز درمانی همچون درمانگاه‌های همدان در اختیار آنان بود.
در کنار این افراد، اتباع روس و انگلیس، یهودیان و ارامنه شهر که جمعیت زیادی را به خود اختصاص داده بودند نیز در امور اقتصادی و بازار فعالیت داشتند و کالاها و اجناس مصرفی و غیرمصرفی از سوی بازرگانان و شرکت‌های روسی و انگلیسی و از جمله طرفداران و وابستگان روس و انگلیس در همدان محسوب می‌شدند. اما همین جمعیت در جریان جنگ و دست به دست شدن شهر صدمات اقتصادی زیادی دیدند.
چنانکه در اسناد تاریخی آمده است «در سال ۱۳۳۴ قمری پس از اشغال شهر از سوی روس‌ها، در پی مذاکرات محرمانه ژنرال باراتف و امیرافخم، حسام الملک امیرافخم در ۱۶ رجب ۱۳۳۴ قمری به حکمرانی همدان منصوب شد. اما در نهایت، به دنبال تصرف شهر توسط قوای عثمانی و عقب نشینی روس‌ها، امیرافخم نیز به قوای روس پیوسته و همراه آنان از شهر خارج شد و شهر بدون حاکم ماند.»
به راستی می‌توان گفت که از ورود نیروهای روس به همدان و شکست آنان تا وقوع انقلاب روسیه در ۱۳۳۶ قمری شهر و منطقه همدان چندین بار بین روس و عثمانی دست به دست شده و خسارات زیادی دید.
در کنار نگاهی به حضور انگلیسی‌ها در همدان می‌توان به فعالیت‌های دموکرات‌ها علیه حضور انگلیس‌ها در همدان و تبلیغات صورت گرفته در این عرصه نیز سخن گفت. آنان تمام مشکلات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی همدان را ناشی از حضور نیروهای بیگانه (انگلیس) می‌دانستند، به همین دلیل خواهان تخلیه فوری همدان از نیروهای انگلیسی بودند.
اما نیروهای انگلیسی در مقابل این اقدامات آزادی خواهان، یک سرویس اطلاعاتی محلی به رهبری کاپیتان ساوندرس که بر اوضاع همدان واقف بود، تشکیل دادند و اطلاعات را جمع آوری و اوضاع را تحت کنترل داشتند. با این وضعیت اما دمکراتها و مبارزین همدان دست از اقدامات خود برنداشتند. به دنبال تشدید فعالیت مردم به رهبری دمکراتها و روحانیون علیه انگلیسی‌ها، فرمانده آنان، دنسترویل، تنها چاره کار را دستگیری و تبعید آنان دید، او ابتدا فریدالدوله گلگون، رهبر دمکراتها را دستگیر و یکسره به هندوستان تبعید کرد. از روحانیون نیز شیخ علی ثقه الاسلام همدانی که طرفدار اتحاد اسلام بود، به همان سرنوشت دچار شد و با این روند، انگلیس‌ها با این حرکت به زعم خود توانستند همدان را به مکانی امن برای خود تبدیل کنند.
مردم همدان در مشکلات اولیه زندگی و کسب معیشت دست و پا می‌زدند
و اما نتیجه این تجاوزها برای مردم ایران، که هیچ نسبت و رابطه‌ای با جنگ نداشتند، قحطی و مرگ و ویرانی و خسارات فراوان بود. روندی که در جنگ جهانی دوم نیز تکرار شد. شهر همدان در آستانه جنگ جهانی اول از نظر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ثبات و امنیت کافی نداشت و مردم در مشکلات اولیه زندگی و کسب معیشت دست و پا می‌زدند.
در این راستا می‌توان به اسناد و نوشته‌های تاریخی در این زمینه اشاره کرد «در سال ۱۳۳۱ ق، مردم همدان از رفتار و عملکرد حاکم وقت، مظفرالملک به تهران شکایت و بازار و دکان‌ها را تعطیل کردند، در این راستا می‌توان به روانه شدن عباس میرزا به همدان آن هم عنوان حاکم اشاره کرد. اما با این حکمرانی نیز انتظام چندانی به شهر نداد چراکه، فعالیت کشورهای درگیر جنگ جهانی اول نظیر روس، انگلیس، عثمانی و آلمان در همدان به منظور جذب نیرو و تغییر شرایط به نفع خود، موجب اغتشاش، هیجان و گاه درگیری در سطح شهر شده بود.»
از گرانی بی سابقه موادغذایی تا احتکار توسط خوانین
حضور انگلیسی‌ها در همدان موجب ناامنی اقتصادی و اجتماعی و قحطی شدید در شهر شده بود به طوری که طبق اسناد موجود، قیمت گندم به خرواری ۴۰ قران و نان لواش منی ۹ الی ۱۳ قران رسید و لپه و نخود از منی ۱ قران به ۴ قران فروخته و شاهد قحطی در همدان بودیم؛ اگر چه در این زمینه به گفته محققین خشکسالی در غرب کشور در سال ۱۳۳۵ قمری نیز اثرگذار بود اما، از سویی خریدهای بیش از اندازه گندم و موادغذایی توسط قوای روس، عثمانی و سپس انگلیسی‌ها و گرانی و بالا رفتن بی سابقه قیمت موادغذایی و احتکار آن توسط ملاکین، خوانین و سرمایه داران نیز در حال رخ دادن بود.
هر چند در برخی از منابع آمده: «… انگلستان در شهرهای شیراز و همدان برای نان، یارانه‌ای می‌پرداخت و آرد وارد می‌کرد تا هم موجب کاهش قیمت شود و هم مردم را آرام کند» اما واقعیت این است که نیروهای انگلیس از این آرد و نان برای نیروهای خودشان استفاده کرده و بین تعداد محدودی از مردم همدان که توسط نیروهای انگلیسی در جاده سازی در گردنه اسدآباد به همدان به کار گرفته شده بودند، توزیع می‌شد، آن هم به صورت جیره بندی و کوپنی و در قبال کار روزانه!
مردم هر روز در معابر شهر همدان شاهد جسد کسانی بودند که از گرسنگی جان داده بودند
این روند ادامه داشت، قحطی در همدان به حدی شدید بود که مردم، هر روز در معابر شهر شاهد جسد کسانی بودند که از گرسنگی جان داده بودند.
در این اوضاع نابسامان، انگلیسی‌ها از فرصت استفاده و مردم فقیر و گرسنه را وارد اقدامات جاده سازی و راه سازیی می‌کردند، آن هم با حقوقی اندک روزی سه قران با بلیط غذا؛ یعنی شدیدترین روش استثمار!
در این دوران افراد خیری برای جلوگیری از مرگ و میر اهالی در اثر گرسنگی، نانوایی دایر کرده بودند و به طور رایگان به فقرا نان می‌دادند و میرزاکوچک خان نیز به قحطی زدگان همدان کمک‌هایی داشت.
با همین کمک‌ها، سعی شد تا نرخ نازلی برای نان فقرا در نظر گرفته شود و اقدامات دیگری در پیش گرفته شد تا سرانجام در سال ۱۳۳۷ هجری قمری پس از عزیمت قوای اصلی انگلیسی‌ها به انزلی و حرکت قوای کمکی آنها به این مناطق (انزلی)، همدان از تصرف قوای انگلیسی‌ها آزاد شد.
آغاز جنگ جهانی دوم
جنگ جهانی دوم، دهم شهریور ۱۳۱۸ با حمله نظامی قوای آلمان هیتلری به لهستان آغاز شد. ایران از همان روزهای آغاز جنگ ۱۳ شهریور ۱۳۱۸ اعلام بی طرفی نمود و بی طرفی خود را از طریق وزارت امور خارجه و سفارتخانه هایش در خارج از کشور به اطلاع دول متخاصم رساند. متفقین برای رساندن اسلحه و مایحتاج به اتحاد شوروی راهی جز ایران نداشتند؛ بنابراین تصمیم به اشغال ایران گرفتند.
نیروهای انگلیس و شوروی سرانجام در سوم شهریور ۱۳۲۰ به ایران حمله ور و یکی از شهرهایی که در این ایام به اشغال نظامی متفقین درآمد شهر همدان بود.
«… جریان اشغال همدان از این قرار بود که صبح جمعه ششم شهریور ماه ۱۳۲۰ هواپیماهای شوروی در آسمان شهر همدان به پرواز درآمدند و اشیایی را رها کردند. مردم به گمان اینکه اعلامیه است خودشان را به محل فرود نزدیک کردند غافل از آنکه این اشیا بمب‌های مرگبار هستند، با انفجار این بمب‌ها بیش از ۳۰۰ نفر مجروح یا کشته شدند.» با این بمباران‌ها، شبکه برق و تلفن همدان منهدم و چنانکه در اسناد تاریخی آمده است، شدت انفجارها به حدی بود که قطعاتی از سر و دست و دیگر اعضای بدن به در و دیوار چسبیده بود!
تعداد مجروحین به حدی بود که نه تنها تمام اتاق‌ها و تختخوابهای بیمارستان پهلوی (تنها بیمارستان شهر)، پر شد بلکه تمام راهروها پر از مجروح شده بود. این روند در شرایطی بود که این بیمارستان از امکانات چندانی هم برخوردار نبود.
در اسناد موجود آمده است که «پس از حمله هواپیماهای شوروی، انگلیسی‌ها دریافته بودند احتمال دارد شوروی‌ها پیش از آنها از طریق شمال و قزوین، همدان را تسخیر نمایند؛ به همین خاطر ژنرال آیزر دود، مأمور اشغال همدان شد و در ساعت هفت بعدازظهر روز ۸ شهریور ۱۳۲۰ همدان به تصرف قوای انگلیس درآمد؛ و مردم همدان با بهت و حیرت شاهد حضور خودروهای نظامی انگلیسی در میدان شهر بودند.»
مسیری که شادمانی مردم همدان در پی سقوط رضاشاه، به تلخ کامی حضور نیروهای بیگانه در شهر همراه کرد و بار دیگر، تمامی روزگار ظلم و ستم قوای بیگانه در جنگ جهانی اول در این شهر در خاطره مردم زنده شد.
بعد از اشغال شهر توسط انگلیسی‌ها، شوروی نیز بیکار ننشست، هواپیماهای آنان بر فراز شهر همدان به پرواز درآمده و گاه و بیگاه اعلامیه‌های تبلیغاتی در شهر پخش می‌کردند.
تکرار دوباره صحنه تاخت و تاز نیروهای متفقین در همدان
انگلیسی‌ها در اوایل ورود به همدان در پی این بودند که کنترل کامل شهر را به دست گیرند، اقداماتی هم در این عرصه داشتند. کنسولگری آنها در این زمان در همدان توسط ساکس، فرزند سرپرسی ساکس افسر و سیاستمدار عالی رتبه انگلیسی در جنگ جهانی اول در ایران، اداره می‌شد. او از چندین سال قبل از شروع جنگ جهانی دوم شخصی به اسم سیمون را تحت عنوان نماینده شرکت فرش همدان مأمور جمع آوری اطلاعات و شناسایی و نفوذ در صاحبان قدرت کرده بود. سیمون در این مدت هم ماموریتش را خوب پیش برده و حتی از نقاط ضعف خوانین محلی کاملاً آگاه بود؛ در نهایت، شهریور ۱۳۲۰ پرده‌ها کنار رفت و کلنل سیمون با لباس نظامی انگلیسی ظاهر شد!
در این زمینه در اسناد موجود آمده است «در این روزگار تهدیدها، بازخواست‌ها و بازجویی رؤسای با شخصیت و میهن دوست ادارات مثل دکتر علامه مازندرانی، معتضدالدوله وزیری کرمانشاهی پیشکار دارایی و آقای رشیدخان گودرزی بروجردی رئیس دادگستری و برخی دیگر از وطن پرستان غیرتمند و ایرانی مثل علی نقی کوثر معروف به آقازاده همدانی ادامه یافت و به راستی شهر همدان پس از شهریور ۱۳۲۰ تا مدتها شهر همدان صحنه تاخت و تاز نیروهای متفقین بود… علاوه بر انگلیسی‌ها، نیروی عظیمی از ارتش آمریکا در سه فرسنگی شمال همدان در محلی به اسم ده پیاز برای خود قرارگاهی دایر کرده بودند که دارای چاه عمیق و بناهای نظامی و فرودگاه و تأسیسات لازم برای استقرار یک لشکر بود.»
هستی عده‌ای از مردم در آتش بیداد سوخت
استقرار نیروهای سه دولت شوروی، انگلیس و آمریکا در همدان برای مردم این شهر زیان‌های بسیاری به بار آورد. به نوعی که در این دوران از وقوع چندین باره حریق در بازار همدان و سوختن هستی عده‌ای از مردم در آتش بیداد سخن به میان آورده شده است.
از سوی دیگر رفت و آمد سربازان هندی و اسرای لهستانی که بیشتر آنان را زنان تشکیل می‌دادند، منشأ بیماری خطرناک تیفوس و موجب مرگ عده‌ای از اهالی شهر شد.
کثرت نیروهای بیگانه در همدان آن روزگار را نیز به یک بندر جنگی پرجنجال بین المللی تشبیه می‌کنند، چنانکه سر و صدای کامیون‌های حامل مهمات جنگی ارسالی از آمریکا به شوروی امنیت و آسایش را در تمام مدت جنگ از مردم همدان سلب کرده بود.
مشکلات حمل و نقل و فقدان تعداد کافی کشتی‌های باری برای حمل خواروبار موردنیاز، کمبود موادغذایی همراه با تورمی در حدود هزار درصد، کاهش قدرت خرید مردم و گرسنگی میلیون‌ها نفر در سراسر ایران پیامد همین حضورهای بیگانگان در کشور بود. مشکلاتی که گریبانگیر همدانی‌ها هم شد.
قیمت کلیه کالاها به ویژه خواروبار به شدت افزایش یافت. کره یک من (سه کیلوگرم) ۱۸ ریال به یکباره به کیلویی ۲۴ تومان، قند و شکر کیلویی ۱۶ ریال به کیلویی ۱۸ تومان و گندم خرواری ۶۵ تومان به خرواری ۷۰۰ تومان رسیده و بسیار نایاب و حتی به دلیل عدم توزیع عادلانه قند و شکر مردم شهر همدان دست به شورش و غارت انبارهای قند و شکر زدند.
در این زمان گندم که قوت غالب مردم ایران بود، به دلیل خرید و انتقال آن توسط انگلیسی‌ها کمیاب و به راستی که قحطی مثل زمان جنگ جهانی اول باعث مرگ و میر بسیاری از همدانی‌ها شد. چنانکه در مستندات تاریخی هم آمده است، اگر کمک‌های انسان دوستانه برخی از اهالی نیکوکار شهر همچون حاج آقاتقی شریفی جولانی، آقاعبدالله تقوی و آقازاده کوثر که در چند نقطه شهر مثل تپه مصلی، محله جولان و کبابیان روزانه آش و نان فراوان به طور رایگان می‌کردند، نبود، بیگمان این مرگ و میرهای ناشی از گرسنگی خیلی بیشتر بود.
اگرچه در این بین، بسیاری از همین افراد نیکوکار به عنوان عاملان شورش زندانی شدند.
حضور میهمانان ناخوانده در همدان ادامه داشت
از دیگر مشکلات حضور این میهمانان ناخوانده سلب امنیت و آسایش اولیه از مردم بود، وضعیتی که به کمبود وسایل نقلیه نیز گره خورد. علاوه بر این، تردد بیش از حد اتومبیل‌ها و کامیون‌های جنگی باعث شده بود افراد زیادی جان خود را بر اثر بی احتیاطی رانندگان از دست بدهند.
یکی دیگر از شرایط پیش آمده در پی نیروهای متفقین در همدان، تفتیش اسناد و مدارک ادارات دولتی و استفاده از امکانات این ادارات بود و نیروهای انگلیسی تا اواخر سال ۱۳۲۴ شمسی در همدان و اطراف آن حضور داشتند.
مثلث «قحطی»، «ناامنی» و «بیماری» پس از اشغال متفقین گریبانگیر همدان شد؛ وضعیتی که در جنگ جهانی اول نمود پیدا کرد و در جنگ جهانی دوم بار دیگر این مصیبت‌ها ادامه پیدا کرد.
مردم همدان در آن روزگار در حالی طوفان قحطی، مرگ و میر ناشی از گرسنگی، فقر، بیماری تیفوس، ناامنی و غیره را شاهد بودند که فرماندار همدان، قیام‌کنندگان را مردم ولگرد، فقیر و گدا می‌دانست و عملاً همراه با متفقین بود.
نظر شما