بازی قدرت ؛ مانع ورود اخلاق به حوزه سیاست

اخلاق سیاسی ما با نگرش ماکیاولیستی در چالش است

دکتر عماد افروغ در گفتگو با خبرنگار مهر درباره جایگاه اخلاق در سیاست گفت : در اهمیت و فضیلت سیاست اخلاقی و جایگاه اخلاق در سیاست می شود جمهوری اسلامی را به گونه ای جمهوری اخلاقی نامید. اگر جمهوریت گرایی را تجلی نوعی سیاست ورزی بنامیم، این سیاست ورزی باید از یک جهت و غایت خاصی تبعیت کند که جهت و غایت جمهوریت گرایی را می توان توجه به اخلاق و اصول پذیرفته شده یک جامعه دانست.

وی عامل پررنگ کننده پیوند رابطه اخلاق و سیاست را چالش سیاست اخلاقی با نگرش ماکیاولیستی دانست و گفت : شاید بشر غربی از یک مقطعی به این نتیجه رسید که باید بین سیاست و اخلاق جدایی ایجاد کند و اجازه دهد سیاستمردان، اصحاب سیاست و قدرت برای حفظ ، تحکیم، دستیابی و به رخ کشیدن شکوه و جبروت خود به هر کاری دست بزنند، با هر هدفی که این کار را انجام داده باشند مهم انگیخته قضیه است نه انگیزه آن، چرا که انگیخته این بوده است که حکومت باید استوار باشد. اما انگیزه های متفاوتی در این میان وجود دارد که حتی می توان آن را در قالب نجات اخلاق و حتی رفتارهایی تعبیر کرد که اصحاب سیاست از سوی اصحاب کلیسا مشاهده کردند. به هر حال صرف نظر از انگیزه، انگیخته چندان قابل قبول نیست و همان توجیه وسیله به واسطه هدف است.

افروغ تصریح کرد : جدایی بین هدف و وسیله و تصریح اینکه برای رسیدن به هدف می توان به هر وسیله ای دست زد ایده و نگاهی  سخیف به نظر می رسد. به دلیل پیچیدگی و ارتباط تودر توی پدیده ها با یکدیگر نمی توان بحث وسیله و هدف را دو بحث جداگانه دانست. اگر قرار است انسان زندگی اخلاقی داشته باشد این زندگی اخلاقی باید بر تمام عرصه های فردی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی او حاکم باشد. نمی توان در برخی ابعاد اخلاقی بود و در برخی دیگر اخلاق را کنار گذاشت. به طور کل جدایی بین عرصه ها به لحاظ معرفت شناسی و مفهوم شناسی بحث قابل قبولی نیست. با هر توجیهی که سیاست از اخلاق جدا شده و فلسفه سیاسی غرب را رقم زده ما مجاز به این جدایی نیستیم. چرا که ما دارای انگیزه و گذشته غرب نیستیم و آموزه های ما جدایی بین اخلاق و سیاست را نمی پذیرد.

نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی با اشاره به نکته ظریفی که در این رابطه درباره وجه ممیز ما با غرب  به ویژه در دوران جدید وجود دارد، گفت : آنها سیاست را عرفی و ما سیاست را اخلاقی می خواهیم. ما آمده ایم تا برخلاف ماکیاولیسم سکولار و ابزارگرایی سکولار بین سیاست و اخلاق پیوند برقرار کنیم اما اگر مراقبت نکنیم ممکن این انگیزه ما نقض غرض شود و به جای این که سیاست ما اخلاقی شود، اخلاق ما سیاسی شود و پدیده ماکیاولیسم مذهبی ایجاد شود. یعنی ارزشها و هنجارها و اخلاق، دین، مطلوبهای دینی فرهنگی و تاریخی ما خرج قدرت ورزی عده ای شوند.

وی یادآور شد : به رغم آنکه می توان وسیله و هدف را از هم جدا کرد اما باید به اولویت بندی توجه داشت.  باید دید که اولویت اول قدرت است یا نشر اخلاق و نشر این فضائل نیاز به ابزاری چون قدرت دارد. بنابراین قدرت به عنوان مقدمه ای برای رسیدن به این زیرمقدمه نباید جای هدف یا ارزش اول را بگیرد باید اخلاقی باشد و نگاه ما به این ارزش ثانویه نباید نگاه ما به ارزش اولیه باشد.

افروغ با مطرح کردن این پرسش که آیا برای ما اخلاق، معنا و معنویت، فضیلت و فرهنگ اولویت اولیه دارد یا قدرت و اقتصاد؟ اظهار داشت : اگر می خواهیم حافظ سیاست اخلاقی باشیم باید متوجه باشیم که سود و اقتدار ابزار آن هستند و در غیر این صورت شاهد نشر ماکیاولیسم مذهبی خواهیم بود . امری که جمهوری اسلامی را تهدید کرده و در مقاطعی از عمر شریف جمهوری اسلامی شاهد  این خطر به صورت بالفعل بوده ایم که به نام حفظ حکومت و مصلحت نظام بسیاری از حقایق ما نادیده انگاشته شده و در برخی حقایق ما اسیر نگاه ابزارگرا یا پراگماتیستی شده و باعث فاصله گیری از ارزشها و فضائل اخلاقی جمهوری اسلامی شده است.

"بازی قدرت" مانع ورود اخلاق به حوزه سیاست است

سید عبدالمجید میردامادی عضو هیئت علمی مرکز پژوهش ادیان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: قلمرو سیاست و اخلاق و نسبت این دو بایکدیگر گفتمان پیچیده ای است، بدان گونه که این دو در عالم نظر چنان با یکدیگر تنیدگی و هم آغوشی دارند که بنا به نظر بسیاری از حکمیان و دانشمندان، سیاست برآمده از دامن اخلاق است، اما گاه در عمل چنان از یکدیگر بیگانه و متفاوت می شوند که شخص سیاستمداربا اغواگری سیاسی خود فرسنگها از حوزه اخلاق بیگانه شده و عمل سیاسی او نه تنها گاه غیراخلاقی که بسیار ضداخلاقی می شود.

وی با اشاره به اینکه تجربه تاریخی به ویژه در عرصه عمل سیاسی سیاستمداران همواره ناخشنودی متخلفین به اخلاق اسلامی و الهی را به دلیل عدم پایبندی به اخلاق الهی و قدسی همراه داشته، افزود: شواهد و اسناد تاریخی به اندازه کافی برای اثبات این نظریه در نگاه اول وجود دارد و به ندرت می توان به پاره ای نظامهای سیاسی برخورد کرد که اخلاق پسندیده و الهی را محور سیاست و سیاست ورزی خود قرار دهند. بدیهی است رفتار و شیوه های سیاسی همگان تابع اخلاقیات سیاسی آنها یا به تعبیری سیاست ما تابع اخلاق ما است که گاه این اخلاق بنا بر تلقیات خاص منجر به تثبت و تحکیم سیاستی خاص، از نوع اخلاق و سیاست ماکیاولی و گاه تابع ارزشها و تعالیم آسمانی و قدسی و برگرفته از آموزه های انبیا است.

سید عبدالمجید میردامادی نمونه های بارز سیاست ورزی نشأت گرفته از اخلاق الهی و قدسی سیستم حکومتی اسلام در زمان پیامبر اسلام دانست که به رغم آنکه رهبر سیاسی جامعه اسلامی نیز بود اساس بعثت خود را اتمام مکارم و ارزشهای اخلاقی قلمداد می کرد و در حقیقت سیاست او تکمیل ارزشهای اخلاقی بود.

وی همچنین حکومت سراسر ارزشی و اخلاقی توأم با عدل و دادگستری حضرت امیر المومنین علی(ع) را در دوران حکومت پنج ساله او یادآور شد و اظهار داشت: اخلاق سیاسی و حکومت دینی امام علی(ع) در سخنان و رهنمودهای اخلاقی وی یافت می شود که به حوزه سیاست نیز تأکید خاصی داشته است .

عضو هیئت علمی مرکز پژوهش ادیان تأکید کرد: با این اوصاف می توان منشاء رفتار سیاسی را در تلقیات اولیه از اخلاق جستجو و تفسیر کرد آنچه اسلام در اندیشه سیاسی خود بیان می دارد طبعاً نمی تواند در تقابل با ارزشهای الهی و قدسی باشد که برای یک سیاستمدار می تواند همواره عالی ترین روش اخلاق سیاسی را ترسیم کند.  بازی قدرت، انحصار و عدم توزیع عادلانه قدرت اغواگری سیاسی، دروغ و نیرنگ بازی سیاسی همواره با سیاست ورزی در حافظه تاریخی وجود داشته و همین امر باعث عدم ورود معنا به حوزه سیاست است ولی عنصر اخلاق پسندیده الهی، وجدان دینی و در نهایت قانون خداوندی همواره می تواند ضامن صلاح و سلامت رفتار و عمل سیاسی قرار گیرد، برخی تجربه های سیاسی دوران انقلاب اسلامی نوید این دیدگاه است.

سیاست بدون اخلاق محکوم به فساد و تباهی است

حجت الاسلام کاظم صدیقی پژوهشگر دینی در گفتگو با خبرنگار مهر در رابطه با جایگاه اخلاق در سیاست گفت: اخلاق روح، جان و زندگی اقتصاد، فرهنگ، سیاست، صلح و حتی روابط خانوادگی را تشکیل می دهد و تمام این موارد در اخلاق حیات می یابند .

وی اخلاق را به مثابه امور ضروری زندگی بشری چون آب، هوا و نور توصیف کرد و گفت: هر بعد از زندگی انسان که فاقد اخلاق باشد، رشد و حیات ندارد.

حجت الاسلام صدیقی گفت: پیامبر اسلام(ص) به عنوان پیامبر تدبیر، سیاست و علم، مکارم اخلاق را علت نبوت خود دانست و اظهار می داشت که "بعثت من تکمیل ارزشهای اخلاقی است" که این جمله می تواند ضرورت توجه به اخلاق را در تمام ابعاد زندگی مشخص کند، اما ضرورت وجود اخلاق در چارچوب سیاست از تمام امور از حساسیت و اهمیت بیشتری برخوردار است .

وی درباره علت اهمیت بحث اخلاق در عرصه سیاست را به فسادی نسبت داد که در قدرت وجود دارد و افزود: قدرت فساد به دنبال می آورد به طوری که قرآن کریم نیز اشاره کرده وقتی قدرت آمد طغیان و شورش همراه خود خواهد آورد. تنها سیاست می تواند تبعاتی که فساد ناشی از قدرت ایجاد کرده از بین ببرد،؛ چرا که خود ساختگی می تواند سیاست را در اختیار جامعه قرار دهد و عدم توجه به آن جامعه را به انحطاط و تباهی شوق دهد . 

توصیه‌های امیرالمؤمنین به کارگزاران تجلی اخلاق در سیاست است

مهدی مصطفوی که به تازگی به عنوان رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی منصوب شده در گفتگو با خبرنگار مهر در رابطه با جایگاه اخلاق در سیاست به جمله معرف مرحوم مدرس اشاره کرد که سیاست ما عین دیانت ما و دیانت ما عین سیاست ما است. شاید در هر نظامی سیاستهای مبتنی بر مبانی اعتقادی تنظیم می شوند، اما جمهوری اسلامی ایران به تدوین سیاستگذاری بر مبنای مبانی اعتقادی توجه ویژه ای داشته و این امر در نوع نگاه ما به دوست و دشمن، نوع جهان بینی و نوع تعامل با سایرین مشخص است.

مصطفوی که پیشتر به عنوان قائم مقام وزارت امور خارجه فعالیت می کرد تأثیر مبانی اعتقادی را در شخصیت کارگزاران جمهوری مورد تأکید قرار داد و گفت: این مبانی شخصیت کارگزاران ما را تعریف می کند. وقتی مجری سیاست و هم خود سیاست، بر مبانی اعتقادی تنظیم شده باشند و آموزه های اسلام به عنوان اصل و پایه این سیاستها قرار گیرند متوجه می شویم که اخلاق مبانی اصلی سیاست است، به طوری که در اسلام علاوه بر احکام توجه بسیاری به بحث اخلاق شده و اخلاق به عنوان زیرپایه و بنای رفتار قرار می گیرد.

مهدی مصطفوی یادآور شد: انتخاب کارگزاران نیز یکی از مسائل مهم در رعایت اخلاق محسوب می شود. در قرآن و سیره اهل بیت (ع) توجه و تأکید اسلام به بحث اخلاق در سیاست مشاهده می شود که این امر در سخنان حضرت علی (ع) به کارگزاران خود به خوبی تجلی یافته است.

مصطفوی که سیاست را به باید و نبایدهای جامعه تعریف کرد گفت: اگر مؤلفه اخلاق از این باید و نبایدها حذف شود، سیاست به مثابه چاقویی خواهد شد که می تواند در عین مفید بودن مضر تلقی شود. درست مثل مواد منفجره ای که می تواند در شکافتن معدن طلا انسان را یاری کرده و در عین حال انسانهای بیگناه بسیاری را به قتل برساند. عدم رعایت اخلاق به نابودی منابع انسانی، از بین رفتن انسانهای بیگناه و موجب تضیع حقوق آنها می شود، در غیر این صورت سیاست اخلاقی به تعالی و رشد انسانهای یک جامعه منتهی خواهد شد.

سیاست بدون اخلاق با شکست مواجه است

حجت الاسلام محمد حسن اختری دبیر کل مجمع جهانی اهل بیت (ع) در گفتگو با خبرنگار مهر، اخلاق را یکی از اساسی ترین ارکان زندگی اجتماعی انسان توصیف کرد که در آن سیاست مانند روح در بدن است و همانطور که اخلاق مهمترین رکن زندگی اجتماعی و فردی به حساب می آید یکی از ارکان اساسی سیاست نیز محسوب می شود، چرا که سیاست به معنای اداره امور و گرداندن چرخ جامعه است. سیاست در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی یکی از ضرورتهای اولیه است و اخلاق نیز ضرورت زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی به شمار می رود. نظام اداره جامعه نیز یکی از همین نظامها است و سیاست صحیح و نظام صحیح را به گردش در می آورد لذا جدایی بین سیاست و اخلاق قابل تصور نیست .

حجت الاسلام اختری گفت: سیاست به دو گونه معنا می شود، یکی سیاست صحیح و یکی هم سیاست غلط. بر اساس برخی تعابیر اهل بیت(ع)، روشهای اداره ای که بر پایه ریا، دروغ و فریب نهاده شده باشد، سیاست صحیح نیست و شیطنت به حساب می آید، لذا سیاست صحیح و ناصحیح و انسانی و شیطانی را در مقابل هم قرار می دهیم.

دبیر کل مجمع جهانی اهل بیت (ع) با اشاره به اینکه سیاست شیطانی مبتنی بر عناصر ضد اخلاقی است، اظهار داشت: ما پیشوایان الهی، پیامبران، امامان و صالحان را جزء سیاستگذاران جامعه می دانیم. در سیاست جامعه پیشوایان معصوم سیاستمدارانی خدایی هستند که اخلاق به عنوان مایه اصلی و تجسم بخش حقیقی حرکت آنها است و روش، منش و گفتار آنها برگرفته از دستورات خداوند متعال بوده و آن هم مبتنی بر احلام و روشهای اخلاقی است که در متن دین به عنوان اصل و پایه قرار داده شده است.

وی در ادامه یادآورشد: خداوند پیامبر را به عنوان صاحب خلق عظیم یاد می کند و در جای دیگر می فرماید اگر تو سخت، درشت و سنگدل و بی محبت و مهر بودی افراد تو پراکنده می شدند و گرد تو جمع نمی شدند. بنابراین خداوند تو را رئوف و مهربان قرار داد. خداوند پیامبر را به عنوان رحمت العالمین و به عنوان مهربان تر از هر مهربانیها قرار می دهد که سختی های مردم بر او سخت می آمد و از دشواری های مردم ناراحت و نگران می شد، برای نجات آنان اشک می ریخت و به آنان عشق و محبت می ورزید. این گوشه ای از اخلاق پیامبران است. صداقت، پاکی، درستی ، صبر و استقامت نیز از دیگر نمودارهای اخلاق انسانی است که همه در سیاست به عنوان اصول اولیه ای است که سیاست مدار باید از آن برخوردار باشد.

حجت الاسلام محمد حسن اختری تصریح کرد: امروز سیاست در اجرایی شدن چه در درون و چه برون مجموعه به اخلاق نیاز دارد. برای مثال سیاست نظام امت اسلامی با مردمی که این نظام حاکمیت آنها را برعهده دارند یا همسایگان این نظام، باید با پایبندی و التزام به مسائل اخلاقی رفتار کرده و اخلاق را سرلوحه برنامه های خود بدانند، چرا که بی اخلاقی سیاسی که پایبندی به اصول اخلاقی نداشته باشد زود یا دیر به شکست منتهی می شود. اینکه می بینیم زورمداران طاغوتیان و فرعونیان و در رأس آنها شیطان در ارتباط با مردم، در برخورد با زیر مجموعه های خود و جامعه دچار شکست می شوند به خاطر عدم توجه به مسائل اخلاقی است.

وی راستگو بودن و درست کار کردن، دلسوزی برای سیاستمداران و مدیران یک جامعه را عامل استواری آنها دانست که موجب برقراری ارتباطی ناگسستنی میان آنها با مردم می شود و سیاست صحیح را به وجود می آورد.

حجت الاسلام اختری همچنین گفت: در اثر رعایت اصول اخلاقی همسایگان و دیگر جوامع انسانی، همیاری ایجاد وزمینه رفع ظلم و ستم و بی عدالتی در جهان به وجود خواهد آمد، به عنوان مثال با رعایت اخلاق سیاست اعتماد مردم و کشورهای دیگر را می توانیم کسب کنیم. امروز بهترین شیوه برای خشکاندن کینه، ظلم و درگیری های جامعه بشری، ایجاد عدالت و روابط دوستانه و گسترش مهر و محبت میان جوامع بشری است.

وی تأکید کرد: سیاست بدون اخلاق امکان تحقق ندارد، سیاست صحیح باید به تمام اصول اخلاقی، روشها و منشهای اخلاق اجتماعی و فردی توجه کند تا سیاست صحیح شکل گیرد.سیاست حقیقی همگام و همراه با اخلاق تعریف می شود. اخلاق منهای سیاست امکان ندارد و سیاست منهای اخلاق تحقق نمی یابد.

رفتار سیاسی باید با عدالت همراه باشد

آیت الله محمد علی تسخیری دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: اخلاقی که اسلام در عرصه سیاست  دنبال می کند ریشه در عدالت دارد. اسلام عدالت را حسن و ظلم را قبح می داند به طوری که اسلام معتقد است عدالت دارای علت تامه حسن و ظلم دارای علت تامه قبح است که یعنی عدالت بر تمام حسن ها تقدم دارد.

آیت الله تسخیری اظهار داشت: بر اساس این اصل، عدالت برهر اصلی که تعارض پیدا کند، مقدم خواهد شد و نه تنها مسلمان بلکه هر انسانی موظف است هرکجا بین عدالت و اصل دیگری تعارض ایجاد شد، عدالت را مقدم بداند، حتی اگر این تعارض میان عدالت و راستگویی برقرار شود.

وی همچنین مقصود خود را از اشاره به این که قائل شدن به تقدم عدالت وظیفه هر انسانی است ، فطری بودن حس تقدم عدالت دانست و یادآور شد : از نظر اسلام تمام ابعاد زندگی چون رفتار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی باید با عدالت سازگار باشند و آن را کنار نزند. اخلاق باید دائما در چارچوب هر حرکت انسانی و در هر زمینه ای مورد توجه  قرار گیرد حتی مسئله صلح و تفاهم نیز باید در چارچوب اخلاقی قرار گیرد تا رفتاری انسانی تلقی شود.

دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی تصریح کرد: قوانین عدالت باید در عرصه سیاست نیز مورد توجه قرار گیرند و سیاست بدون اخلاق و توجه به این قوانین مردود است و زمانی که محتوای عمل بر مبنای ظلم پایه گذاری می شود نیز اسلام آن را مردود می شمارد چرا که این امر در آیات قرآن به صورت قاعده کلی مطرح شده است. مسلمان در تمام زمینه ها باید برطبق این دیدگاه فطری و قاعده کلی رفتار کند و تمام امور خود را در چارچوب اخلاق قرار دهد.