به گزارش خبرنگار مهر در مشهد شواهد و اسناد تاریخ نشان می دهند که مدت کوتاهی بعد از شهادت امام رضا(ع)، وقف اموال به آستان قدس رضوی آغاز شد. اگر چه تاریخی دقیق از اولین موقوفه یا نام واقف آن وجود ندارد، اما بر اساس اسناد موجود، جریان وقف از قرن چهارم به بعد شتاب گرفته و بخصوص در دوران صفویه به اوج خود رسیده است.
مجموعه موقوفات آستان قدس رضوی به دو بخش اموال منقول و غیر منقول تقسیم می شود. اموال منقول شامل قرآنها، کتابهای خطی، جواهرات، اشیای نفیس، ظروف، پارچه ها، تابلوها و... می باشد که بیشتر در موزه ها و خزانه نگهداری می شود و اموال غیر منقول شامل املاک، اراضی، کشتزارها، باغها، نهرها، ابنیه و عمارتها هستند که هر کدام طبق مقررات خاص خودشان اداره می شوند.
اسناد تمام این موقوفات در مخزن اسناد و کتب خطی آستان قدس رضوی نگهداری می شود. علی قلیخان مشهور به علیشاه، والی خراسان که برادرزاده نادرشاه بود، دستور داد تا از روی اسناد و دفترهای باقی مانده از زمان نادرشاه، تمامی موقوفات در طوماری ثبت و نگهداری شود. این طومار که به «طومار علیشاهی» معروف است، شامل صورت موقوفات، موارد مصرف و نام واقفان است.
طومار معتبر دیگری به نام «طومار عضدالملک» وجود دارد که در دوره ناصرالدین شاه قاجار ثبت و تنظیم شده و به مهر و امضای عده ای از علمای اسلام هم رسیده است.
آستان قدس رضوی بزرگترین موقوفه جهان
تردیدی نیست که آستان قدس رضوی بزرگترین موقوفه جهان است و در بین بقیه ملتها و مذاهب، چنین مؤسسه و بنیاد فرهنگی و مذهبی با این عظمت و گستردگی وجود ندارد، زیرا هم اکنون بیش از یکهزار سند و مدرک وقف در این آستان مقدس وجود دارد.
اگرچه از دوران قبل از صفویه هیچ سندی مبنی بر وقف املاک و اموال غیر منقول باقی نمانده، اما موقوفات دوره صفویه حدود 40 درصد موقوفات این آستان مقدس را شامل می شود.
هر چند در موزه، قرآنها و اشیای عتیقه ای وجود دارد که قبل از صفویه وقف شده یا تاریخ آن به هزار سال می رسد، اما به نظر می ر سد اکثر وقفنامه های آن دوران از بین رفته است که موقوفات غازان خان مغول از آن جمله است.
او سه محل را وقف آستان مقدس کرد که فقط رقبه فرهادکرد از این مجموعه باقی مانده است.
از مجموع وقفنامه ها، دو طومار علیشاهی که قبلاً ذکر شد و طومار عضدالملکی اهمیت خاصی دارند. در طومار علیشاهی، علاوه بر مشخصات و نشانی موقوفات و واقفان، وظایف کارگزاران و مستخدمان آستان مقدس همراه با مصارف و هزینه های جاری و حقوق و ساعت کار و نوع مسؤولیت، تشریح شده است.
طومار عضدالملکی نیز که 44 سانتی متر عرض و 9/1 متر طول دارد، به امضای 553 نفر از علما و رجال و مسؤولان آستان قدس، وزیر دارایی وقت مستوفی الممالکو خود ناصرالدین شاه رسیده است.
مصارف موقوفات
حقیقت این است که اکنون اگر نگاهی به مؤسسات زیر مجموعه آستان قدس رضوی داشته باشیم، خواهیم دید که این نهاد مقدس در هر زمینه ای برای خدمات رسانی به مردم گام برداشته، از خدمت به قرآن گرفته تا تبلیغ شعایر دینی و مذهبی، ایجاد فضاهای مناسب برای زیارت، عرضه محصولات فرهنگی، تا مدرسه سازی و مسجد سازی در روستاهای دوردست و شهرستانها و مناطق محروم، احداث مساجد بین راهی و تأسیس درمانگاه و بیمارستانهای مجهز، ایجاد دانشگاه و... تولید مواد غذایی، کارهای عمرانی و هزار خدمت دیگر که هر چه قدر کلام طولانی شود، باز موردی از آن جا خواهد ماند.
اینها همه به برکت انقلاب اسلامی و احیای موقوفاتی بوده که شاید پیش از این آن گونه که خواست واقفان بوده عمل نمی شده، از طرفی همین فعالیتهای عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی آستان قدس که بر پایه موقوفات شکل گرفته و همه در خدمت به زائران و مجاوران آقا امام رضا(ع) و محرومان و مستمندان است، باعث شده تا مردم نسبت به سنت حسنه وقف و ثمرات آن خوشبین شوند و خیزش دیگری در این راه آغاز شود.
اکنون تبلور وقف این صدقه جاریه در آستان قدس رضوی به خوبی دیده می شود و هر محققی می تواند با بررسی شرایط امروز با کل تاریخ بارگاه منور رضوی، به این نکته پی ببرد که چگونه می تواند موقوفات منشأ خیر و نیکی باشد.
نظر شما