قهوه خانه های سنتی پاتوقهای غوطه ور در دود و قلیان و دامهای مهلک

به گزارش خبرنگار مهر، سرهنگ ناصر بخاریان پلیس امنیت عمومی خراسان رضوی در گفتگویی با تاکید بر عدم مجوز برای راه اندازی این مکانها، به گردانندگان قهوه خانه های سنتی در خصوص رعایت رفتارهای منطقی هشدار داده است.

حقیقت آن است که این روزها  این مکانها در شهر زیارتی مشهد به شکل افسار گسیخته ای توسعه یافته و به محلی برای تجمع افراد به نام و سابقه دار تبدیل شده است.

قهوه خانه در تاریخ

پژوهشگران قدمت قهوه خانه در ایران را 400 ساله می دانند، 4 قرن پیش اولین قهوه خانه در قزوین پایه گذاری شد، تا محل برای تجمع در اوقات فراغت باشد.

در این قهوه خانه افراد صاحب کمال تجمع می کردند تا در جمعی صمیمی به بده بستان ایده های اجتماعی و ادبی بپردازند.

رضا فرید زاده کارشناس تاریخ می گوید: در عهدی که امکانات و رسانه ای برای ارتقا فرهنگ و شنیدن اخبار وجود نداشت، قهوه خانه یک کانون فرهنگی اجتماعی محسوب می شد.

وی می افزاید: این ایده در دوره شاه عباس اول در شهر اصفهان نیز جای خود را باز کرد، به گونه ای که در میدان نقش جهان و محله های مختلف شهر به ویژه حاشیه زاینده رود به بورس قهوه خانه تبدیل شد.

فرید زاده یادآور می شود: در عصر قاجار که کشور بافت شهری پیدا کرد و صنوف مختلف به طور فعال وارد عرصه داد و ستد شدند، بازارها نیز رونق گرفت و بدین ترتیب در کنار سایر مشاغل مثل قصابی، بقالی و حمام، قهوه خانه نیز دایر شد.

این کارشناس عنوان می دارد: در آغاز قهوه خانه محل تجمع شاهزاده ها و افراد متمکن بود، کسانی که اهل شعر و هنر بودند و توان خود را در مشاعره ها و صنایع ادبی بروز می دادند.

به گفته وی در این دوران با شلوغ شدن قهوه خانه ها و تجمع افراد برای شنیدن مدیحه سرایی، نقالی، شاهنامه و مشاعره، به تدریج بساط ناهار و شام هم بر پا شد که دیزی و نیمرو متداولترین آنها بود.

قهوه خانه حرمت داشت

 از 200 سال قبل که فرهنگ زور خانه در کشور پر رنگ تر و آیین فتوت و مروت و جوانمردی زبان زد کوچه و بازار شد، قهوه خانه نیز حرمت پیدا کرد.

رضا نیکومنش پژوهشگر در این باره می گوید: قهره خانه در سالهای پایانی حکومت ناصر الدین شاه تا اوایل دهه 30 که کلاه مخملی ها رشد و نمو کردند، محل حضور و قرار پهلونان و عیاران بود.

در این دوران ، قهوه چی ها نیز جایگاه تعریف شده ای داشتند و از بین افراد خوش مشرب، و خوش سابقه انتخاب می شدند.

وی می افزاید: در این قهوه خانه ها، که به جای پول، مهره های فلزی رد و بدل می شد، استکان های کمر باریک و نعلبکی های فیروزه ای چای خوش طعم را به مشتری می رساند، و بوی عطر آبگوشت، ذائقه ها را تحریک می کرد.

نیکومنش بیان می کند: قهوه خانه روها در این دوران زورخانه دارها و پهلوانان و مرشدها بودند، هرچند طبقه ای از جامعه  پیشه ور نیز  برای شنیدن افسانه های ایرانی و داستان های شاهنامه پای به این محل های می گذاشتند، در واقع قهوه خانه در این دوران ادامه زورخانه بود و حرمت داشت.

سالهای سقوط

با تثبیت رژیم پهلوی دوم، فراگیر شدن رادیو و  تماشاخانه ها، و تغییر ماهیت باشگاه های سنتی، قهوه خانه نیز جایگاه خود را از دست داد.

در دهه 30 و 57 سه دسته در قهوه خانه ها رفت و آمد داشتند، گروه اول جاهل مسلک های قداره بند و خلافکار، گروه دوم کارگران ساختمانی که ناهار را در این محل ها صرف می کردند و گروه سوم عابران و مسافران که جایی برای تجدید قوا نداشتند.

در این مقطع قهوه خانه پاتوق سابقه دارها بود، پرنده فروشی، انگشتر فروشی و بازی گل یا پوچ از سرگرمی های مشتریان قهوه خانه در این دوره بود.

تغییر جهت

در سه دهه اخیر که دنیا به گونه ای اساسی دچار تحول علمی شده، جایگزین های زیادی برای قهوه خانه تعریف شده است که سلیقه های مختلف را به  سوی خود می کشد.

کافی نت ها، کافی شاپ ها، سینما، تئاتر و از همه مهمتر امکانات سمعی و بصری در داخل خانه ها امکان رفتن به قهوه خانه را از بسیاری سلب کرده است.

در مشهد در سالهای بعد از انقلاب، قهوه خانه ها به عنوان شغلی بی صرفه، یکی پس از دیگر ی تعطیل می شدند. صدای نقال ها خاموش و قلقل چای هم فاقد طراوات سابق بود.

در این روزها چند قهوه خانه در محله های پایین شهر مثل پایین خیابان و طبرسی و راهای منتهی به حرم وجود داشت که به زوار خدمات می داد.

پدیده جدید

قهوه خانه سنتی در دهه 70 به بعد در مشهد به عنوان پدیده مطرح شد، این مکان ها قرار بود در فضایی شاعرانه راه اندازی و منشا کسب درآمد مسافران داخلی و خارجی شود، چند واحد مناسب در همین راستا راه اندازی شد، اما مدتی است این کار مناسب و اشتغال زا، دچار انحراف شده است.

در دهه اخیر در مکان هایی که هیچ سنخیتی با حضور مسافران ندارد، به ویژه در نقاط حاشیه شهر، این نوع قهوه خانه ها فعال شده است.

این مکانها هیچ سنخیتی با قهوه خانه های سنتی ندارد، نه جای مناسب و دلگشا، نه فواره و حوض آب پر از ماهی قرمز و نه نقاشی های زیبا از سهراب کشون و مرگ سیاووش، آنچه در این محل ها دیده می شود، چهار تا تخت زهوار در رفته، چند تا پشتی مندرس و کهنه و دهها قلیانی است که بی صدا دود می شود و جوانان بی خبر در این دودکش بزرگ غوطه ور هستند.

در مقابل این محل ها انواع موتورسکیلت هایی مشاهده می شود که جونان کم سن و سال را با پوشش های نامناسب پذیرایی می کنند و در کمین این جوانان غافل، سابقه دارانی رفت و آمد می کنند که ساقی گری و توزیع مواد مخدر از مشاغل خطرناک آنان است.

 تعداد این مکان ها در مشهد زیاد شده است، با مجوز و بدون مجوز خط قرمزها را رعایت نمی کنند. انتظار می رود فرم نیروی انتظامی به ساماندهی آنها بینجامد.

با توجه به اثر گذاری قهوه خانه ها بر رفتار ها و هنجارهای اجتماعی و استقبالی که بسیاری از افراد از این محیط ها دارند، به نظر می رسد برخورد سلبی به تنهایی پاسخگو نباشد.

می توان در جهت استفاده مثبت از این مکانها علاوه بر تشدید نظارت، شرایط سن، را نیز به عنوان یک  شرط مد نظر قرار دهند.

به عبارت دیگر هنوز هم می توان قهوه خانه های سنتی را به یک پایگاه فرهنگی و پاتوق اجتماعی سالم تبدیل کرد، به شرطی که هم صنف مربوطه و هم دستگاه های سیاست گذار در اقدامی مناسب در این عرصه برنامه ریزی کنند.

.............................

گزارش: محمد ابراهیمی