جواهرسازی شهر سوخته شکوه صنعت ایران باستان/ تمدنی که بر تارک ایران زمین می درخشد

به گزارش خبرنگار مهر در کاوش هاي انجام شده، مهره هاي بسياري از سنگ هاي لاجورد، عقيق، مرمر، فيروزه و انواع ديگر سنگ هاي گرانبها و نيمه گرانبها در مکان هاي مختلف شهر سوخته به ويژه گورستان آن به دست آمده است که نشان از رونق این صنعت بیش از 5 هزار سال پیش در ایران دارد.

مردم شهرسوخته به آراستگی اعتقاد داشتند

صنعتگران شهر سوخته از سنگ هاي گرانبها و فلزاتي چون طلا، مهره هاي بسيار ظريف و شکيلي مي ساخته اند که استفاده تزييني داشته است.

سرپرست گروه باستان شناسي شهر سوخته در گفتگو با مهر با بیان این مطلب گفت: يکي از بخش هاي شهرسوخته، منطقه گورستان است که باستان شناسان در کنکاش هاي متعدد به يافته هايي چون اشياء و کالاهايي که همراه با جسد مردگان دفن شده دسترسي پيدا کردند.

سيد منصور سيد سجادي اظهار داشت: آثار مکشوفه متنوعي چون انواع و اقسام پيکره هاي کوچک گلي، سفالين و سنگي انسان و جانور، اشياي چوبي و حصيري، ابزار بافندگي، پارچه، طناب ، مهر و اثر مهر در کاوش ها به دست آمده که نمايانگر نقش مستقيم يا غيرمستقيم آنها در تهيه و توليد جواهرات و اشياي صنعتي است.

وی گفت: پیدایش سنگ های قیمتی ضايعات سنگ ها و ابزار کار باقي مانده در کارگاه هاي صنعتي و سنگ تراشي نمايانگر ساخت و پرداخت جواهرات در همين محل بوده است.

وی اظهار داشت: مطالعه و آزمايش هاي انجام شده بر روي آثار به دست آمده از کاوش هاي شهر سوخته به شناسايي مشاغل گوناگون رايج در اين شهر چون دامداري، کشاورزي، معماري، مديريت، صيادي و شکار، سفالگري، فلزکاري، سنگ تراشي، تجارت و پزشکي کمک کرده است.

سجادی یادآور شد: يکي از مشاغل ساکنان شهر سوخته در دوران رونق و شکوفايي، مهره سازي و جواهر سازي بوده و مردم اين شهر چون جوامع ديگر به زيبايي و آراستگي ظاهر و باطن توجه داشته اند.

وی افزود: مهره سازان شهر سوخته، آماده سازي و ساختن انواع مهره ها از موادي چون چوب، استخوان، گل، سفال، سنگ و فلز براي مراسم تدفين را برعهده داشته اند.

وی خاطرنشان ساخت: غنا و تنوع مواد باستاني و فرهنگي در شهر سوخته نسبت به بسياري از شهرهاي باستاني فلات ايران و سرزمين هاي همجوار بيشتر است و سلسله تپه هاي وسيع و کم ارتفاع محوطه تاريخي شهر سوخته واقع در 56 کيلومتري جنوب شهرستان زابل براي بسياري از باستان شناسان و علاقه مندان به تاريخ کهن جهان جذاب و ديدني است.

سنگ های تزئینی بخشی از صادرات شهر سوخته

وی افزود: بيشتر اشياي زينتي پيدا شده در شهر سوخته با سنگ هاي نيمه بهادار وارداتي مانند لاجورد، عقيق و فيروزه که از معادن دوردست به اين شهر وارد مي شده ساخته شده اند.

وي با بیان اینکه سنگ هاي لاجورد وارداتي توسط صنعتگران اين شهر به شي زينتي يا بلوک هاي تراشيده شده مبدل و به سرزمين هاي دور دست آن سوي خليج فارس صادر مي شده اسگفت: اشيا و لوازم مدفون در قبور نشان دهنده درجه فقر، غنا و طبقه اجتماعي و در برخي موارد شغل، جايگاه و خواستگاه اصلي فرد است.

سجادی ادامه داد: مهره هاي شهر سوخته به شکل هاي مختلف و از مواد گوناگوني چون سنگ لاجورد، فيروزه، عقيق، کريستال صخره اي، کالسيت، سنگ آهک، مرمر، صدف هاي دريايي، استخوان و فلز ساخته شده اند.

وی با بیان اینکه بررسی ها حاکی از اینست که گردنبندها يا دستبندهاي مکشوفه از ترکيب چند سنگ با رنگ هاي مختلف ساخته شده افزود: در ساخت این جواهرات بیشتراز مهره لاجورد، فيروزه وعقيق استفاده شده است.

نخستین مته های صنعتی

سرپرست هیئت باستان شناسی شهر سوخته با اشاره به کشف ابراز کار در قبور صنعتگران گفت: در تعدادي از گورها نوک مته، اره، تراشه و قطعات نيمه تمام مهره ها و ابزارهاي لازم سنگ تراشي يافت شده که حکايت از حرفه جواهرسازي در آن دوران دارد.

سجادي گفت: بررسي هاي انجام شده بر روي مهره هاي بدست آمده در قبور اين شهر کهن نمايانگر کاربردهاي تزئيني و مذهبي آنها است.

وی با اشاره به اینکه در شهر سوخته بيش از 200 نوك مته در زميني به مساحت 100 متر مربع از اتاق هاي دوره دوم استقرار جمع آوري شده و هزاران تراشه و خرده سنگ لاجورد و عقيق، چه به صورت مهره هاي شكسته و چه به صورت خرده ريزه، ديده شده است افزود: علاوه بر آن تعداد 71 قطعه فيروزه كه حدود 20 درصد فيروزه هاي پيداشده شهر سوخته را تشكيل مي دهد نيز از همين قسمت جمع آوري شده است.

وی بیان داشت: در بسياري از قبرها مهره ساخته شده از سنگ هاي مختلف مدفون بوده که در برخي موارد تعداد اين مهره ها به 200 عدد مي رسد و به جز سنگ لاجورد، فيروزه و عقيق که از بستر رودخانه به دست آمده، تقريبا تمام مواد اوليه و خام به کار رفته در شهر سوخته از ارتفاعات سيستان تامين مي شده است.

وی گفت: شواهد حاکي از يکساني روش کار بر روي سنگ هاي فيروزه و لاجورد است واحتمال مي رود در کارگاه هاي مشترکي انجام شده باشد.

سجادی  مقدار و ميزان سنگ ها و مهره هاي فيروزه يافت شده در شهر سوخته را بسيار کمتر از لاجورد عنوان کرد و گفت: يکي از تفاوت هاي اساسي فيروزه با لاجورد تغيير رنگ و تجزيه آن با قرار گرفتن طولاني مدت در معرض اکسيژن است.

وی اظهار داشت: فيروزه در اندازه هاي کوچک و حداکثر به بزرگي تخم پرندگان استخراج مي شده و نيازي به برش اوليه و قطعه قطعه شدن نداشته است.

روش کار صنعتگران

وي با بیان اینکه بررسي ها نمايانگر سوراخ کردن مهره هاي فيروزه با نوک مته هاي مورد استفاده براي سنگ لاجورد است گفت: مراحل و ابزار کار روي سنگ عقيق کاملا متفاوت با سنگ هاي لاجورد و فيروزه بوده و در جوامع باستاني به سبب وجود معادن زياد اين سنگ مصرف بالايي داشته است.

وي اضافه کرد: صنعتگران و هنرمندان با ذوق ساکن شهر سوخته در مرحله نخست قطعات قلوه سنگ هاي عقيق بدست آمده از بستر رودخانه ها و بلوک هاي رگه دار را به شکل هسته هاي اوليه و اصلي سنگ چخماق در آورده و سپس مهره ها را ساييده و به اشکال متنوع استوانه اي، کروي و ديسک تبديل مي کردند.

سجادي گفت: سايش اين سنگ با استفاده از سنگ هاي سخت صخره اي انجام مي شده است که اثر خراش بر روي مهره هاي عقيق نيمه تمام و يا شکسته مکشوفه مشهود است.

وي بيان کرد: صنعتگران براي كم كردن ريسك شكستن و ناقص شدن مهره، كار سوراخ كردن مهره ها را در دو مرحله جداگانه انجام مي داده اند بدان معنا که كار سوراخ كردن يك بار از يك سو و ديگر بار از سوي ديگر به تناوب آغاز مي شده تا اينكه دو سوراخ در يك نقطه به هم متصل مي شده اند.

سرپرست گروه باستان شناسي شهر سوخته سيستان افزود: سوراخ کردن مهره ها از هر دو سو و به تناوب و با دقت فراوان براي کاهش ريسک شکستن و ناقص شدن مهره ها انجام مي شده است و پس از موفقيت در سوراخ کاري، ظريف کاري و تميز کردن نهايي آغاز مي شده و مهره ابتدا با دقت صيقلي و سپس سطح خارجي آن با چربي براق و شفاف مي شده است.

وی ادامه داد: کاوش هاي شهر سوخته حاکي از همه اين مراحل و روش کار به جز مرحله برق اندازي و شفاف کردن سطح خارجي مهره است.

وی گفت: مرحله ايجاد سوراخ و حفره حساس ترين مرحله كار مهره سازي بوده و در بسياري از مواقع صنعتگر به دلايل گوناگون موفق به انجام اين كار نمي شده و كار را به صورت نيمه تمام رها مي كرده يا مهره شكسته و ناقص را دور مي انداخته است و همين قطعات به ظاهر بي مصرف و از بين رفته امروز به باستان شناسان كمك مي كنند تا به دقايق و ظرايف اين كار در جوامع باستاني پي ببرند.

وی گفت: سوراخ کردن مهره عقيق نيز مانند مهره هاي لاجورد و فيروزه پس ازاعمال صيقل نهايي آنها انجام مي شده و صنعتگران شهر سوخته ازمته هايي چرخان که طول نوک آن دو تا چهار سانتيمتر و قطر آنها نيز دو تا چهار ميليمتر بوده استفاده مي کردند.

سجادی یاداور شد: مناطق مسکوني و صنعتي شهر سوخته مجزا از هم بوده و اين موضوع امروزه مورد توجه مسوولان بسياري از شهرهاي کشور قرار گرفته است.