به گزارش خبرگزاری مهر، دیدار ماهانه و دوستانۀ مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب (بهمن‌ماه)، در سالن کتابخانۀ این مؤسسۀ پژوهشی با حضور جمعی از اساتید و فرهنگ دوستان ایران زمین برگزارشد.
دیدار دوستانۀ بهمن‌ماه ۱۳۹۷ میراث مکتوب، شصت و نهمین دیدار دوستانۀ این مؤسسه بود و این مراسم با حضور اساتید بنام ادبیات و فرهنگ ایران از جمله آقایان دکتر فتح‌الله مجتبایی، دکتر مهدی محقق، دکتر علی اشرف صادقی، استاد محمد روشن، دکتر نوش آفرین انصاری، دکتر علی اشرف مجتهد شبستری و شماری دیگر از استادان و پژوهشگران حوزۀ فرهنگ و ادبیات فارسی برگزار گردید.
دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در آغاز این نشست، چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران را به همه ایرانیان و ایران‌دوستان تبریک گفت و پس از آن به بررسی رویدادهای فرهنگی و بویژه در حوزۀ نسخ خطی و میراث مکتوب پرداخت.
کتاب منتشر شده در میراث مکتوب در میان آثار برتر کتاب سال ایران
به گفته ایرانی، یکی از مهمترین رویدادهای فرهنگی و ادبی کشور در بهمن ماه جاری، برگزاری مراسم سی و ششمین دورۀ جایزۀ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران بود که در آن کتاب منتشر شده توسط مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با عنوان «فهرست نسخه‌های خطی فارسی پاکستان» اثر عارف نوشاهی، نسخه شناس مطرح پاکستانی به عنوان کتاب برتر در حوزۀ نسخۀ خطی شایستۀ تقدیر شناخته شد.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، کتاب مذکور را فهرستی از حدود ۸ هزار نسخۀ خط پاکستان عنوان کرد. هرچند به گفته دکتر ایرانی پیش از این نیز آقای نوشاهی اثر دیگری را با موضوع آثار چاپ شده فارسی در شبه قاره هند و پاکستان و بنگلادش، شامل بیش از ۱۲ هزار مدخل کتاب و در چهار جلد با همکاری میراث مکتوب منتشر کرده بود که آن مجموعه نیز در در میان آثار برگزیدۀ کتاب سال در دوره‌های گذشته معرفی شده بود.
ایرانی همچنین با توجه به این که ما از گذشته‌های دور شاهد آثار فارسی زبان در شبه قاره هند بوده‌ایم که نمونه آن کتاب «کشف المحجوبِ» علی هُجویری مربوط به قرن پنجم هجری است، گفت: امیدواریم در آینده بتوانیم کارهای بیشتری برای شناسایی و فهرست آثار فارسی زبان در این منطقه از آسیا را به پیش ببریم.
یاد دکتر ابوالقاسمی از زبان استاد علی اشرف صادقی
استاد علی اشرف صادقی که در نشست دوستانۀ بهمن‌ماه مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب حضور داشت، در سخنانی با شرح زندگانی دکتر ابوالقاسمی یاد این استاد برجستۀ دانشکدۀ ادبیات فارسی دانشگاه تهران را گرامی داشت.
استاد علی اشرف صادقی در ارتباط با مرحوم دکتر محسن ابوالقاسمی اظهار داشت: وی در گذشته در گروه زبان های باستانی همکار بنده بودند و چند سالی مدیریت گروه را برعهده داشتند، هرچند بعدها گروه زبان‌شناسی از گروه زبان باستانی مستقل شد. مرحوم ابوالقاسمی متولد ۱۳۱۵ بودند و در تهران در مدرسه دارلفنون درس خواندند و سپس در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران لیسانس ادبیات فارسی خود را گرفت و برای ادامه در انگلیس پیش استاد مری بویس و دیوید نیل مکنزی درس خواندند و بعد از آن به ایران بازگشتند و دکتری خود را با مرحوم استاد ناصر مقدم در زمینه زبان آسی به عنوان یکی از زبان‌های ایرانی در قفقاز در جمهوری اُسِتسان یا اوستیای امروز در آسیای مرکزی گرفتند. ایشان با اساتید محترم و فقیدی همچون دکتر احمد تفضلی و دکتر مهرداد بهار و دکتر بهمن سرکاراتی هم دوره بودند و همه این بزرگواران از اساتید مطرح زبان‌های باستانی و از مفاخر ایران بودند.
استاد صادقی در سخنان خود افزود: دکتر ابولقاسمی کتاب‌های متعددی منتشر کرده است که از جمله آن‌ها دستور تاریخی زبان فارسی، راهنمای زبان‌های باستانی ایران، ریشه شناسی (اتیمولوژی)، سرگذشت زبان فارسی، شعر در ایران پیش از اسلام و چند کتاب دیگر است که همگی از کتاب‌های مفید و راهنمای بسیار خوب برای دانشجویان این رشته است.
به گفته استاد اشرف صادقی، مرحوم دکتر ابولقاسمی از سال گذشته در نتیجه بیماری آنفولانزا دچار مشکلاتی شد که در نهایت امسال در بهمن‌ماه به رحمت خدا رفتند.
یاد استاد محمدجواد صاحبی
در ادامه نشست بهمن‌ماه، دکتر اکبر ایرانی یاد استاد محمدجواد صاحبی، سردبیر پیشین مجله کیهان اندیشه را نیز که چند روز پیش دارفانی را وداع گفت، گرامی داشت.
به گفتۀ ایرانی، مرحوم صاحبی در حوزۀ مجله نگاری در قم بسیار فعال بودند و مجله کیهان اندیشه که وی پیشتر سردبیری آن را برعهده داشت، از معدود نشریاتی بود که در قم نظریات نواندیشان دینی را منعکس می‌کرد و شامل مقالاتی متفاوت از وضع موجود در قم بود.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در این ارتباط افزود که از ۱۳۷۰ تا تقریبا ۱۳۷۸ که مرحوم صاحبی سردبیر مجلۀ کیهان اندیشه بودند، بنده نخستین مقالات خود را در این نشریه منتشر کردم که از جمله آن مقالۀ موسیقی و سماع در اسلام از دیدگاه ابن‌عربی بود که در سال ۱۳۷۲ چاپ شد.
ایرانی همچنین تخصص مرحوم صاحبی را در زمینه سید جمال‌الدین اسدآبادی عنوان کرد، هرچند به گفتۀ دکتر ایرانی، مرحوم صاحبی در واقع حلقۀ اتصال علمای دین و دانشگاهیان بودند، که متاسفانه از بیست سال پیش به این سو دچار بیماری کلیوی شدند و اخیرا به رحمت ایزدی پیوستند.
برگزاری مراسم بزرگداشت حمّوییان یزد
اعلام خبر برگزاری مراسم بزرگداشت خاندان حمّوییان یزد توسط مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب و با همکاری استانداری یزد از دیگر مسائل مورد توجه در نشست دوستانۀ میراث مکتوب بود که از سوی دکتر ایرانی مورد اشاره قرار گرفت. گفته شد که این همایش قرار است در اوایل اردیبهشت ۱۳۹۸ در دانشگاه آزاد یزد با همکاری دیگر نهادهای فرهنگی استانی و کشوری برگزار شود.
همچنین دکتر ایرانی به همایشی اشاره کرد که قرار بوده از سال گذشته دربارۀ اثیرالدین ابهری برگزار شود، هرچند تا کنون به دلایلی هنوز برگزار نشده است و دکتر یوسف ثبوتی، فیزیکدان سرشناس ایرانی و مؤسس مرکز تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد زنجان که در نشست حضور داشت، در این ارتباط همکاری کردند و در تماس با یکی از کارشناسان بودجه وزارت ارشاد این موضوع را پیگیری کردند که امید است با توجه به جایگاه برجستۀ اثیرالدین ابهری در تاریخ علم این همایش نیز بزودی در زنجان برگزار شود.
ادامه همکاری با آکادمی علوم مجارستان
ادامه همکاری با آکادمی علوم مجارستان از دیگر مباحث مورد اشاره در نشست دوستانۀ میراث مکتوب بود. «ایرانی» در این ارتباط اظهار داشت: سال گذشته میلادی فهرست مخطوطات فارسی موجود در فرهنگستان علوم مجارستان با همکاری سرکار خانم مژده محمدی و بِنِدیکت پِری ایران‌شناس و استاد دانشگاه در بوداپست توسط انتشارات بریل منتشر شد و قرار است ترجمه فارسی این کتاب نیز توسط میراث مکتوب تهیه و منتشر شود.
به گفتۀ ایرانی، همچنین قرار است در اواخر اریبهشت و در ماه میلادی «می» این کتاب در مجارستان رونمایی شود و همایشی نیز در زمینۀ نسخه‌های خطی فارسی مجارستان برگزار شود، چون مجارستان دارای چند نسخه خطی نفیس است که یکی از آنان را استاد شیخ الحکمایی و دیگری را نیز مسعود راستی‌پور کار کردند. همین طور نسخه قدیمی کتاب زیج یمینی (نسخه بلغارستان ) قبلا توسط مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب آن را منتشر کرده بود، اما نسخۀ مجارستانی آن قدیمی‌تر است که لازم است مورد بررسی و چاپ عکسی قرار گیرد. در این ارتباط نیز آکادمی علوم مجارستان از این موضوع استقبال کرده است و در صورت امضای توافق‌نامه با رئیس کتابخانۀ علوم مجارستان این همکاری بصورت سه جانبه و با مشارکت مرکز مطالعات سیاسی وزارت خارجه ایران صورت خواهد گرفت.
ایرانی بخش دیگری از اهمیت شناخت و تصحیح مخطوطات فارسی در خارج از مرزهای ایران را جدای از ارزش بسیار زیاد این آثار، تقویب دیپلماسی فرهنگی از طریق همکاری در زمینه نسخ خطی عنوان کرد که مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در تلاش برای گسترش این همکاری‌هاست و علاوه بر مجارستان پیش از این نیز با اتریش دنبال شده است.
معرفی شمارۀ جدید گزارش میراث
در نشست دوستانۀ بهمن‌ماه، همچنین مسعود راستی‌پور، شمارۀ جدید گزارش میراث را معرفی کرد.
مسعود راستی‌پور اظهار داشت: تلاش بر این است تا در دوماهنامۀ گزارش میراث، زمینه‌های تخصصی نسخه‌شناسی، زبان و ادبیات فارسی و زبان شناسی باستانی در ارتباط با موضوع مقالات رعایت شود و مقالات خارج از این حوزه‌ها در فصلنامه منشتر نشود. لذا در این شمارۀ گزارش میراث، مقالۀ «حکم آستانۀ شیخ ابواسحق کازرونی» به کوشش استاد شیخ الحکمایی، مقالۀ «کریم خراسان کیست؟» از استاد سید علی میرافضلی و «زندگی نامه منظوم عبدالقادر مراغی به قلم خودش» که قبلا در کشورهای دیگر چاپ شده، در حال حاضر توسط آقای علی فردوسی تصحیح شده و شامل ۸۰ بیت منظوم به مناسبت هشتاد سالگی عبدالقادر مراغی می‌باشد که در این شماره آمده است.
معاون سردبیر دوماهنامۀ گزارش میراث در ارتباط با دیگر مقالات این نشریه افزود: مقالۀ «کهن‌ترین نمونه‌های شناخته شده کاغذهای ابری» از آقای صفری آق قلعه به همراه تاریخچه‌ای از کاغذهای ابری و مقالۀ «حذف حرف عطف و یکی از ساخت‌های نامأنوس دستوری در شعر کهن» توسط اینجانب تهیه شده و اشاره دارد به نوعی از حذف که موجب برخی بدفهمی‌ها و تحریف‌ها در شعر فردوسی می‌شود و در این شماره منتشر شده است. همچنین «شاهنامه فردوسی در بافت عصر غزنوی» از ای سی ای پیکاک با ترجمۀ حمیدرضا حکیمی که دربارۀ دیدگاه پذیرفته نشدن شاهنامه نزد محمود غزنوی است و مقالۀ «فارسی یهودی کهن در میانۀ فارسی میانه و فارسی دری کهن» که توسط خانم ستایش دشتی ترجمه شده و به بررسی فارسی یهودی کهن اشاره دارد از دیگر مقالات این شمارۀ گزارش میراث می‌باشد.
راستی‌پور همچنین بیان داشت: در این شمارۀ دوماهنامۀ گزارش میراث، بخش برگی از تاریخ را آقای محمدجواد جدی تهیه کرده است. علاوه بر این، آقای یاسر دالوند در مقالۀ خود اصطلاح «پرده ماده» را که در دیوان منوچهری و قابوس نامه وارد شده، مورد بررسی قرار داده و براساس یک متن موسیقی کهن تاکید دارد که بر خلاف نظر بسیاری مصححان که آن را «پرده باده» می‌خوانند، اما منظور اصلی همان «پرده ماده» است. «ثبت کتیبه‌های حکومتی فرهاد میرزا(معتمدالدوله) در ولایت کردستان» از آقای جواد ده ده جانی، یک چهارپاره از آقای صفری آق قلعه و مقاله‌ای دربارۀ طاق گرا از دیگر مطالب این شمارۀ گزارش میراث است. همچنین مقاله‌ای از دکتر قائم‌مقامی تحت عنوان «ریشه شناس چه می‌کند؟» در این شماره منتشر شده که دربارۀ واژۀ اهریمن و شکل‌های مختلف این واژه است. همچنین مقالۀ دکتر نصرالله صالحی تحت عنوان ایران در متون و منابع عثمانی که از شانزده شمارۀ قبلی در نشریه منتشر شده، در شمارۀ هفدهم نیز ارائه شده است.
مژده سفیر مجارستان به مردم ایران
از دیگر مهمانان نشست دوستانۀ میراث مکتوب در بهمن‌ماه، آقای یانوش کوواچ، سفیر محترم مجارستان در ایران بودند که بابت حضور در این نشست ابراز خرسندی کردند.
سفیر مجارستان همچین در سخنانی که به فارسی روان صحبت می‌کرد، روابط فرهنگی کشورش با ایران را بسیار خوب عنوان کرد و این مژده را به حاضران در نشست و همه ایرانیان داد که قرار است بزودی مجمسه حافظ، شاعر ایرانی به عنوان اولین مجسمه یک چهرۀ مطرح و تاریخی ایران در پردیس دانشگاه شهر پچ رونمایی شود.
سفیر مجارستان علت رونمایی از مجسمه حافظ در دانشگاه پچ را پیمان خواهرخواندگی میان دو شهر شیراز و پچ عنوان کرد که با توجه به علاقه شهردار شهر پچ به ایران و بویژه شهر شیراز، بدنبال گسترش روابط فرهنگی این دو شهر است.
قدردانی از دکتر جواد صفی‌نژاد
دکتر جواد صفی‌نژاد، پژوهشگر جغرافیا و علوم اجتماعی از دیگر مهامانان نشست دوستانۀ میراث مکتوب در بهمن‌ماه بود.
در همین ارتباط نیز دکتر اکبر ایرانی با توجه به حضور دکتر صفی‌نژاد در این جلسه از زحمات وی در عرصه علم کاریزشناسی قدردانی به عمل آورد. مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب همچنین انتخاب کتاب این پژوهشگر جغرافیا را با عنوان «کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن» در سی و ششمین دورۀ جایزۀ کتاب سال و همچنین جشنوارۀ علمی فارابی تبریک گفته و برای ایشان سلامتی و طول عمر را در عرصۀ علم آرزو کرد.
خاطرۀ دکتر امین لو از خرید نسخۀ خطی ربع رشیدی
نقل خاطره‌ای از چگونگی خرید یک نسخۀ خطی بسیار قدیمی ربع رشیدی از دیگر مباحث مطرح شده در نشست دوستانۀ میراث مکتوب بود که توسط دکتر حسن امین لو مطرح شد.
دکتر امین لو در این ارتباط اظهار داشت: در سال ۱۳۴۸ که بنده در آن زمان دانشجوی رشته ادبیات فارسی بودم، به مناسبت هفتصدمین سالگرد درگذشت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی مراسمی مفصّل در دانشگاه تبریز برگزار شد و اساتید مطرحی همچون دکتر مجتبی مینوی، استاد ایرج افشار، علامه محیط طباطبایی، استاد بدیع‌الزمان فروزان‌فر و دیگر اساتید مطرح ادبیات فارسی در آن جلسه بودند. این همایش سه روز به طول انجامید و در کنار آن جلسات تخصصی نیز برگزار شد و چون در آن زمان من دانشجوی سال چهارم ادبیات فارسی بودم، گاهی در آن جلسات جانبی می‌توانستم شرکت کنم. در یکی از این جلسات در ارتباط با کتاب وقف‌نامه تاریخی ربع رشیدی که در حافظه تاریخی یونسکو هم اخیرا ثبت شده، گفتگو شد و در آن جلسه بحث شد که حدود چهل و یا پنجاه نسخه از این وقف‌نامه وجود داشته که امروز هیچکدام از آن‌ها در دسترس نیست، به جز نسخه‌ای که در شهر تبریز در اختیار فردی بنام ذکاءالدوله قرار دارد و انجمن آثار ملی بدنبال خرید این نسخه است، اما بر سر قیمت مذاکرات به بن بست رسیده بود. در یکی از آخرین جلسات جانبی همایش از قول آقای محمد باستان پاریزی گفته شد که ایشان راه حلی را برای قیمت گذاری کتاب پیشنهاد دادند و اعلام کردند که قیمت اعلام شده از سوی دارنده کتاب به حق است و پیشنهاد می‌شود با توجه به این که بسیاری از کتاب‌های تاریخی ما به تاراج رفته و به موزه‌های غربی و دیگر کشورها رفته است، لذا قدر این نسخه موجود را بدانیم، چون خانواده دارندۀ کتاب، این نسخۀ ارزشمند را به مدت هفتصد سال نگهداری کرده است و لذا پیشنهاد می‌شود که به ازای هر روز نگهداری از این کتاب طی هفتصد سال گذشته، روزی یک تومان پرداخت شود. این پیشنهاد مورد قبول دو طرف واقع شد و در نهایت قدمت هفتصد ساله کتاب در نظر گرفته شد و چون عدد ۲۵۰ هزار روز بدست آمد، لذا در آن زمان ۲۵۰ هزار تومان برای خرید نسخه خطی وقف‌نامه ربع رشیدی هزینه شد و کتاب در اختیار انجمن آثار ملی قرار گرفت و سپس در سال ۱۳۵۰ همان نسخه چاپ و در سال ۱۳۵۶ توسط مرحوم ایرج افشار و مجتبی مینوی تصحیح و تجدید چاپ شد.
موضوع کتاب وقف‌نامه، فضای مجموعۀ ربع رشیدی است و در کتاب گفته می‌شود که این مجموعه ربع رشیدی روبرو باغی احیا می‌شود. خرابه‌های ربع رشیدی امروز نیز در کنار یکی از بزرگراه‌های تبریز دیده می‌شود. این ربع به معنی چهار است و دارای چهار حوزه شامل علوم پزشکی، علوم دینی، مسجد و خانقاه و حوزه بازار بوده است که در این مجموعه قرار داشته‌اند.
باتمان غللیچ و شعر بارور سازی ابرها
در نشست دوستانۀ میراث مکتوب، آقای محمدحسین باتمان‌غلیچ، سرودۀ طنزآمیز خود را دربارۀ عملیات بارور کردن ابرها مربوط به سال‌ها پیش در ایران خواند که اشاره به رویدادی داشت که باعث بروز سیلاب در کشور افغانستان پس از بارور سازی ابرها در ایران داشت:
«خوشه‌های تشنه در آغوش گندم زار خواب باران را میان دشت میدیدند
تشنگی شان کربلایی مسلکان را خون به جوش آورد
عزمش ستوار بود و شورش‌شان در سر
تندرآسا نعره‌های مرگ بر خشکی از میان سینه برکردند
سینه‌ها را از پی خدمت سپر کردند
کاردانان را خبر کردند
کوری چشمِ افو شور بختِ خشک دستِ پست
تشترآسا ابرها را بارور کردند
گو که بنوازند با آبی گلوی کشتزاران را
لیک چندان مایه را در کار افزودند
وانچنان از دل خروشیدند و جوشیدند و کوشیدند
کز تلاش خویش آخر آب را در آسیاب حضرت ملا عمر کردند
یعنی آخر ابرها ار زمرزهای شرقی میهن گذر کردند
کشتۀ خشخاش را در کشور همسایه تر کردند
راستی شق القمر کردند
شرح جامعه(دانشگاه) ربع‌رشیدی از زبان دکتر اکباتانی
در پایان نشست دوستانۀ بهمن‌ماه، دکتر اکباتانی از حامیان و حاضران این نشست، بصورت مختصر به بیان شرح مختصری از شکل‌گیری مجموعۀ ربع رشیدی پرداخت.
به گفتۀ دکتر اکباتانی، اهمیت تاریخی جامعه(به معنای دانشگاه) ربع‌رشیدی بسیار زیاد است و دلیل آن این است که این ربع به معنای سرزمین چهارگانه است و در چهار گوشه این جامعه یا دانشگاه، چهار زمینۀ علمی که مربوط به زندگی انسان‌هاست، برای آموزش تاسیس شده بود و شامل علم حکومت، علم دین، علم اقتصاد و علم محض به معنای علم پزشکی در آن زمان بود.
دکتر اکباتانی افزود: این چهار گوشه به عنوان چهار دانشکده در مجموعۀ ربع رشیدی تاسیس شده بود و اهمیت آن به این دلیل بود که برای اولین بار در دنیا چنین مجتمعی تاسیس می‌شد و تقریبا همزمان در اروپا نیز (اولین بار در ایتالیا) نمونه مشابهی تاسیس گردید. این تحولات همزمان با قرن سیزدهم میلادی است که قرنی بسیار مهم در تاریخ تحول فکری در اروپاست، چون فقه مسیحی توسط قدیس اروپایی بنام توماس آکوینانس وارد مرحله‌ای جدید می‌شود و در مؤسسات دینیِ مسیحیان فلسفۀ ارسطو مشروعیت پیدا می‌کند و آن چه پیشتر در قرون وسطی در کلیساها تدریس می‌شد، در زمان توماس آکویناس وارد مرحله‌ای جدید می‌شود. یعنی ارسطو و نظرات او مشروع می‌شود که در تاریخ اروپا به انقلاب پاپی معروف است و بدین معناست که پاپ آموزه‌های ارسطو را به رسمیت می‌شناسد. این تغییرات همزمان است با تقریرات خواجه نصرالدین طوسی در ایران و تاریخ تولد و حیات توماس آکویناس همزمان با دورۀ خواجه نصیرالدین طوسی است. در این زمان بین دو تمدن ایرانی و اروپایی ارتباطات گسترده‌ای وجود داشته و ربع رشیدی براساس این آموزه تاسیس می‌شود که باید چنین مباحثی بصورت دانشگاهی تدریس شود و عده‌ای علم حکومت، یا دین و یا علم اقتصاد بیاموزند و یا علم که در آن زمان منظور از علم مطالب مربوط به پزشکی بوده است. در این مجتمع استادهای هرکدام از این رشته‌ها به تدریس مشغول بوده‌اند. سرنوشت ربع رشیدی در عین حال بسیار مغموم و تاسف بار است که چرا چنین تاسیسات علمی عظیمی بتدریج مضمحل گردید، ولی در اروپا همین ایده تحول و تکامل پیدا کرد و تبدیل به تغییرات منتهی به رنسانس شد. در عین حال حدود ۲۰۰ سال بعد که سلسه صفوی تاسیس شد، صفویان با الگو گرفتن از ربع رشیدی، نمونه‌ای از ربع رشیدی را در میدان نقش جهان تاسیس کردند که چهار گوشه شامل عالی قاپو، به عنوان سرای حکومتی، مدرسه شیخ لطف الله به عنوان محل آموزشی، مسجد جامع به عنوان حوزه دین و بازار به عنوان حوزه اقتصادی را در بر داشت.
نظر شما