تفسیر تنزیلی قرآن برای چه به وجود آمد؟

به گزارش خبرگزاری مهر، هشتمین برنامه «ضیافت» به موضوع «قرآن و منطق تحولات فرهنگی» اختصاص داشت که با اجرا و سردبیری مالک شجاعی، عضو هیأت علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با حضور حجت الاسلام عبدالکریم بهجت پور عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مدیر پژوهشکده دانشنامه نگاری چهارشنبه شب ۲۵ اردیبهشت ماه از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت.

تعریف تفسیر مصحفی و معاصر

حجت الاسلام عبدالکریم بهجت پور عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مدیر پژوهشکده دانشنامه نگاری درباره تفسیر تنزیلی قرآن کریم گفت: تفسیر تلاشی است که مفسر برای کشف مرادهای خدایی انجام می‌دهد و برای رسیدن به آن از قرآن، سنت، تاریخ و لغت بهره می‌گیرد. این منابع را کنار هم می‌گذارد تا بتواند پیام خداوند را بشناسد. منتها تفسیر عاملی از سبک‌ها است؛ گاهی مفسرین بر اساس مصحف رسمی مسلمانان یعنی قرآن موجود ما، تفسیر انجا می‌دهند که تفسیر مصحفی و ترتیبی نامید می‌شود، مثل تفاسیر المیزان و نمونه. گاهی نیز که مفسران به دنبال کشف مرادهای خدا هستند اما در مورد یک موضوع خاص. برای مثال در مورد جهاد یا معاد در قرآن یا جایگاه زن در قرآن به دنبال مطالعه قرآن هستند، یعنی یک عنصر معرفتی را در نظر می‌گیرند و آن را بررسی می‌کنند که تفسیر معاصر قلمداد می‌شود.

گونه‌های تفسیر تنزیلی

وی با تاکید بر روش‌های به کار گرفته شده در قرآن و استخراج این منابع، بیان کرد: برای اینکه بتوانیم روش‌های تحقق دین در عرصه زندگی بشر و ریشه تحولات فرهنگی آن را پیدا کنیم، باید به پیشینه‌ای رجوع کنیم که این روش در قرآن موجود است. این تحول بر اساس نزول قرآن در جامعه بدوی عربستان در زمان پیامبر (ص) صورت گرفته است و مدنظر ما نیز همین است.

بهجت پور در ادامه تشریح کرد: در طی ۲۳ سال نزول قرآن، پیامبر (ص) سوره‌های نازل شده را متناسب با فضای فرهنگی و مسائلی که پیش می‌آمد، به مردم ابلاغ می‌کرد که ترتیب آنها با قرآن کنونی متفاوت است و این نظم، در مصحف در اختیار ما نیست؛ ما برای اینکه این فاصله را کشف کنیم باید سبک مطالعه مان را تغییر دهیم. سبک تنزیلی به ما می‌گوید سوره‌ها را به ترتیب نزول بچینیم و یک بار همه سوره‌ها را به ترتیب نزول مطالعه و بررسی کنیم و گاهی نیز تک تک عناصر و مفاهیم هویت بخش دین را تک به تک در سیر نزول مطالعه کنیم و لذا سبک تفسیر تنزیلی، سبکی است که دو خرده سبک پیدا می‌کند؛ اول تفسیر تنزیل موضوعی و دوم تفسیر بر اساس عناصر معرفتی و هویت بخش در سوره‌ها.

سوال بزرگ امروز مفسرین

وی همچنین در مورد توجه معاصرین به تفسیر موضوعی نیز توضیح داد: بعد از اینکه مصحف رسمی در زمان عثمان تثبیت شد، از آن به بعد تفسیرنگاری ها بر اساس تفسیر مصحفی شد. تفسیر موضوعی مسأله‌ای است که در دو سه قرن اخیر به آن توجه شده است، چون ما به تدریج به سمت نگاه‌های کلان آمدیم و چون به این سمت می‌رویم تلاش شده تا کل قرآن به صورت یک بسته فرهنگی کلی مورد مطالعه قرار بگیرد و بعد از آن ببینیم در این فضا چه تغییراتی حاصل شده است. اینکه چطور قرآن توانست جامعه معاصر پیرامون پیامبر را تغییر دهد و تحول را رقم بزند، سوال بزرگ امروز ما است. قرآن، آدم‌های متفاوت از اقشار مختلف را مخاطب قرار داد و رویکرد خطی زمانی برای تأثیرگذاری نداشت که این موضوع نشان از ظرفیت قرآن است، چراکه قرآن در جایی نازل شد که مدنیت وجود خارجی نداشت با وجود اینکه چهار تمدن در اطراف عربستان بودند.

مدیر پژوهشکده دانشنامه نگاری تاکید کرد: قرآن بدترین نقطه فرهنگی را انتخاب کرد و پیامبر فرستاده شد بر افرادی که زندگی و فرهنگ سطح پایینی داشتند تا قرآن بتواند ظرفیت تحولی خودش را نمایان کند. قرآن در این شرایطِ به شدت منحطِ فرهنگی اندیشه خودش را مطرح کرد و ظرف ۲۳ سال از مردم بدوی گروهی ساخت که پایگاه اسلامی تا الان پایدار بماند.

وی با بیان اینکه اگر قرآن را به عنوان کتاب تحول مطالعه کنیم آن زمان مطالعه نزول تحقق می‌یابد، اظهار کرد: قرآن چون کتاب تحول است و کتابی است که انسان را از انجماد تاریخی به بلندای معرفتی می‌رساند، توانست بر تمدن‌هایی مثل تمدن مصر و ایران، که نسبت به پیام آن مقاومت می‌کردند نیز تأثیرگذار باشد.

مشروعیت تفسیر تنزیلی

بهجت پور درباره مسیر تربیتی قرآن که در تفسیر تنزلی نمود دارد و مشروعیت تفسیر تنزیلی گفت: یک مفسر تلاش می‌کند تا برداشت خودش را به هنگام اراده‌های خداوند بیان کند، یعنی اگر خدا اراده‌ای را در پس سیاق‌ها و نظم‌ها دارد، مفسر تلاش می‌کند آنها را بیان کند. اما همیشه این نگرانی برای مفسر وجود دارد که برداشتی را که به خدا نسبت می‌دهد درست است یا خیر؛ لذا بنای من بر این شد که بخش خوبی از مطالعاتم را به تولید ادبیات نظری سوق دهم و تمرکزم را به این اختصاص دادم؛ با همین نگاه، کتاب «درآمدی بر اصول تحول فرهنگی» را تنظیم کردم که به نزول تدریجی قرآن اشاره دارد و علت‌های آن را بر می‌شمارد.

وی خاطر نشان کرد: نزول تدریجی قرآن برای راه اندازی رهبری که نقش تأثیرگذار فرهنگی دارد، لازم است کمااینکه وقتی بحث از مردم است، خداوند می‌فرمایند: «پیامبر! نمی‌خواهم مردم همه مطالب قرآن را یکجا بدانند، بلکه می‌خواهم با توجه به ظرفیت‌های موجود جامعه، قرآن را به مردم ارائه دهی.»

این عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، آیات قرآن را الهام بخش کسانی دانست که می‌خواهند مطالعه قرآنی داشته باشند و گفت: اصول تدریجی قرآن، به این معناست که نمی‌خواهد مردم صرفاً یکسری مفهوم را دریافت کنند و قصد دارد تغییر و تحولی را صورت دهد بنابراین قرآن به گونه‌ای نازل شد که پیامبر نیز بر اساس آن عمل می‌کرد، چراکه تغییر غیر از تعلیم است. این مصحفی که الان وجود دارد، تعلیمی است و ضمن اهمیتی که دارد، هم در فهم و در کاربست آن مؤثر است، چراکه قرآن در صحنه زندگی انسان‌ها تأثیرگذار است که وظیفه اش از ابتدا همین بوده است.

روش‌ها و فواید تفسیر تنزیلی

در بخش پایانی برنامه، بهجت پور به تشریح روش‌ها و فواید تفسیر تنزیلی پرداخت و گفت: تفسیر تنزیلی قرآن ۱۴ فایده دارد که من در کتابم به تفصیل به آنها اشاره کردم اما به مساله ربوبیت الهی اشاره می‌کنم که پیامبر باید آن را به مردم تفهیم می‌کرد اما همه مردم به ربوبیت الهی تمکین نمی‌کردند و برخی از آنها سرکشی داشتند. زمانی که دو جریان بندگی و سرکشی مردم عربستان پیش می‌آید، می‌توانیم نتیجه بگیریم که سوره‌های قرآن با توجه به چالش‌ها و مسائل روز آن زمان عربستان، به پیامبر نازل شدند. از طرف دیگر وقتی سوره‌ها را بر اساس نزول به هم نزدیک می‌کنید چند اتفاق می‌افتد که مهمترین آنها این است که پیامبر باید بر چه اساسی مردم خود را به ربوبیت نزدیک کند، بنابراین نگاه تحولی تعیین می‌کند اولین عنصری که باید در منظومه ذهنی و جهان باورهای مردمی وارد شود، چیست؟ وقتی مجموعه مفاهیم کنار هم گذاشتیم و سوره‌ها را بررسی کنیم، زنجیره‌ای از تحول نمود پیدا می‌کند و اتفاقاتی که برای جامعه می‌افتد تا هویت دینی پیدا کند، مشخص می‌شوند. بنابراین تفسیر تنزیلی نشان می‌دهد قرآن در بدترین شرایط نازل شده و گام به گام مسیرش را به سمت هدایت سوق داده است.

وی در پایان تاکید کرد: همه این بحث‌ها که خیلی باید درباره آنها گفتگو شود، هیچ کدام به این معنا نیست که اجازه داریم دست به قرآن ببریم چون همه ما اتفاق نظر داریم مصحفی که در زمان صحابه تدوین رسمی یافت، کسی نباید به آن دست ببرد اما این غیر از تفسیر و قرائت قرآن است و همه می‌توانند قرآن را به ترتیب نزول یا از آخر به اول تفسیر کنند.

در بخش معرفی کتاب برنامه، کتاب «شناخت نامه تنزیلی سوره‌های قرآن» و تفسیر «همگام با وحی» شامل تفسیر گام به گام با وحی به قلم عبدالکریم بهجت پور معرفی شد.

ضیافت، در ایام ماه مبارک رمضان هرشب ساعت ۲۳ از شبکه چهار سیما پخش می‌شود.