چالش کمبود مراقبان بهداشت در مدارس

خبرگزاری مهر-گروه جامعه- آزاده سهرابی: چند روزی است که «آنفلوانزا» تبدیل به یک هراس عمومی شده است. اخبار در این حوزه دو دسته است، یکی بحث های مربوط به آمار جانباختگان ناشی از این بیماری در کشور و دومی توصیه های بهداشتی که از سوی افراد و نهادهای مختلف اعلام می شود تا افراد با رعایت آن اصول که بسیار هم ساده به نظر می رسد از اپیدمی این ویروس جلوگیری کنند. می گویند سالمندان، افراد با مشکلات زمینه ای خاص و کودکان بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به این بیماری سخت هستند و اینجاست که در کنار وزارت بهداشت که متولی امور سلامتی و بهداشتی جامعه است، پای آموزش و پرورش هم به میان می آید. چه وقتی حرف از اپیدمی می زنیم و چه زمانی که حرف از مراقبت های بهداشتی و آموزش های مورد نیاز می زنیم پای آموزش و پرورش در میان است. در این روزها کم نبوده شهرهایی که به دلیل جلوگیری از شیوع آنفلوانزا، مدارسش تعطیل شده است. 

مدرسه از دو جبنه در این مساله کانون توجه شده است: اول اینکه یکی از مهمترین مکان هایی است که امکان انتقال ویروس به دلیل همجواری دانش آموزان طی ساعت های طولانی در آن و به تعداد بالای دانش آموزان مطرح است و دوم اینکه چقدر مدارس ما برای رو به رو شدن با چنین شرایطی از پیش آمادگی دارند.

آموزش و پرورشی که عقب می ماند و منفعل است

درباره بحث اول بسیاری از کارشناسان معتقد هستند اگر بخش دوم بحث مشکلاتش حل شده بود دیگر نباید درباره بخش اول نگرانی وجود می داشت اما موضوع مهم این است که آموزش و پرورش در این زمینه هم مانند بسیاری از زمینه های دیگر در مواقع ایجاد بحران های واقعی عقب و منفعل است. نمونه بارز آن را در هفته های قبل در خصوص بحث آلودگی هوا مشاهده کردیم که تنها چاره همیشه تعطیلی مدارس بوده و هیچ گاه مدرسه به عنوان یک عنصر فعال، تحول خواه در مسائل محیط زیستی و حتی داشتن دانش آموزانی که حداقل اطلاعات را درباره بحث های آلودگی زیست محیطی داشته باشند، ورود نکرده اند و آموزش و پرورش نیز در این حوزه ورود نمی کند تا از جانب میلیون ها دانش آموز دستگاه های مسئول را به پاسخگویی فرابخواند. همین می شود که مدارس هم که تعطیل می شود، بچه ها در کوچه و خیابان و پارک و اماکن دیگر حضور می یابند و گویی هیچ کس در این سال ها درباره خطرات آلودگی هوا سخنی با آنها در میان نگذاشته است. حالا هم بحث آنفلوانزاست...

اما در تمام بحث هایی که به موضوع بهداشت و سلامت مرتبط است، ما اول و آخر به این موضوع برخورد می کنیم که مدارسی که مراقبان بهداشت ندارند چگونه باید یک نسل را با سبک سلامت آشنا کنند یا در مواقع بحران بتوانند اثر گذار باشند؟

مرور تاریخی قانون مراقبین بهداشت برای دانش آموزان

بحث کمبود مراقبان سلامت موضوع تازه ای نیست. سال ۸۶ دکتر حسن ضیاءالدینی مدیر کل دفتر سلامت و پیشگیری از آسیب های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش در خصوص « قانون مراقبین بهداشت برای دانش آموزان » گفت: این موضوع در سال ۸۴ توسط مجلس به تصویب رسید اما تاکنون امکان اجرایی شدن کامل آن بدلیل کمبود نیرو فراهم نشده است.

وی با اشاره به اینکه در مدارس سراسر کشور به ۱۶ هزار مراقب سلامت نیازداریم، بیان کرد: آئین نامه اجرایی شدن این قانون تدوین شده است و به محض اینکه ردیف استخدامی به ما بدهند، این امر اجرایی خواهد شد. در حال حاضر مربیان بهداشت همان کار مراقب سلامت را برای دانش آموزان انجام می دهند. هم اکنون ۳ هزار نیروی مراقب سلامت در مدارس فعال هستند و با کمبود ۱۳ هزار نیرو در این زمینه مواجه هستیم که در صورت استخدام مشکل برطرف می شود.

اما از آن سال بحث استخدام این نیروها میان مجلس و دولت چرخیده است. 

سال ۸۷ بار دیگر حسن ضیاءالدینی به طرح استقرار سیستم مدیریت سلامت در مدارس کشور اشاره کرد و افزود: در این طرح مدارس براساس ضوابط و استانداردهای بهداشتی درجه بندی می شوند. آئین نامه بهداشت محیط مدرسه که در هر سه دوره ابتدایی، راهنمایی و متوسطه اجرا می شود همان چک لیست ارزیابی نکات بهداشتی مدرسه است که با همکاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی انجام می گیرد. همچنین در سال تحصیلی ۸۸-۸۷ موارد تهدید کننده محیطی همچون دکل های مخابراتی، احداث جایگاه توزیع گاز مایع و... که سلامت دانش آموزان و کارکنان مدارس را به خطر می اندازد،  پیگیری می شود.

این طرح نیز مثل تمام طرح های دیگر به دلیل نبود منابع به حاشیه رفت.

سال ۸۸ که موجی از آنفلوانزای نوع A در کشور وجود داشت،حسن ضیاءالدینی با بیان اینکه از اول مهر ماه، در صورت ادامه روند رو به رشد شیوع ابتلا به این بیماری در کشور، موضوع تعطیلی مدارس در معاونت اجرایی نهاد ریاست جمهوری تصمیم گیری می شود گفت: همچنین بروشورهایی درباره قواعد پیشگیری از آنفلوانزای نوع A در پایگاهها و اردوگاههای تابستانی توزیع شده است و از مدیران خواسته ایم که در اردوهای دانش آموزی موارد ایمنی را رعایت کنند. تدوین جدول زمان‌بندی آموزشی شناخت بیماری و راه‌های مقابله و پیشگیری در پنج سطح (مدیران مدارس، روسای مناطق، آموزگاران، دبیران، کارکنان مدارس، نیروهای خدماتی، دانش‌آموزان و اولیا) از مهمترین برنامه های این دستورالعمل است. در این راستا اقداماتی همچون تعریف شرایط بحران، راهنمای مواجه با آن و بکارگیری مرخصی‌های اختصاصی (ویژه افراد در معرض خطر)، مرخصی‌های پیشگیرانه (در شرایط خاص) و شرایط استثنایی که احتمال تعطیلی کلاس یا مدرسه یا مدارس وجود خواهد داشت مد نظر قرار گرفته است.

امروز با مراجعه به مدارس و صحبت با بسیاری از مراقبان بهداشت می دانیم که این دستورالعمل ها نیز به درستی اجرا نمی شود و بسیاری از والدین به هر دلیل از جمله اینکه بچه ها از درس عقب نمانند نهایتا دو روز را در منزل می مانند و حتی بسیاری از پزشکان نیز این روزها برای این بیماری مرخصی استعلاجی دو روز را قید می کنند و نهایتا بچه ای که مبتلاست میان استراحت و رفتن به مدرسه در حالیکه هنوز ناقل بیماری است در تردد است. 

این رویه در تمام است یک دهه ادامه داشت و هیچ گاه نیز سامانی نگرفت. سال ۱۳۹۶ حسن ضیاءالدینی در گفتگو با مهر، بار دیگر بر کمبود تعداد مراقبان سلامت در مدارس تاکید کرد و گفت: تعداد مراقبان سلامت موجود در مدارس شهری به صورت رسمی ۶ هزار و ۴۴۰ نفر، پیمانی ۹۱۶ نفر، قراردادی ۸۱ نفر و مازاد یک هزار و ۵۹۷ نفر هستند. در مجموع تعداد هفت هزار و ۴۳۷ مراقب سلامت در سال تحصیلی ۹۵-۹۶ مشغول به فعالیت بودند. حدود ۵ هزار و ۶۰۰ مراقب سلامت در مدارس کمبود داریم به همین منظور از تشکل دانش‌آموزی در مدارس با عنوان سفیران سلامت که در سال آتی حدود ۱۵ درصد دانش‌آموزان را در برمی‌گیرد، آموزش سلامت دیده و به سایر دانش‌آموزان و والدین خود ارائه می‌دهند. تعداد کل سفیران سلامت یک میلیون و ۷۰۰ هزار دانش‌آموز است.

همین بحث و طرح هایی که به نتیجه نمی رسد و ردیف بودجه استخدامی که تامین نمی شود است که باعث می شود ما همواره چالش سلامت را در مدارس داشته باشیم. حالا اگر بحث آنفلوانزا نباشد، هر سال بحث شیوع شپش در مدارس موضوع داغ است. اگر اینها نباشد نگاهی به سبک زندگی نشان می دهد که اضافه وزن که منشا بسیاری از بیماری ها در بزرگسالی است در میان بچه ها روز به روز در حال افزایش است و اگر چه مدرسه باعث ایجادش نیست اما برای پیشگیری و دادن اطلاعات لازم و غربالگری چه کارهای منتهی به نتیجه انجام داده است؟ 

آموزش و پرورش این روزها آنقدر در مورد مسائل مرتبط با سلامتی منفعل هستند که تنها راه را همراهی با تعطیلی می دانند؛ حالا چه بحث آلودگی هوا باشد و چه بحث شیوع آنفلوانزا!

حسین عرفانی رئیس اداره مراقبت مرکز مدیریت بیماری های واگیر وزارت بهداشت، در واکنش به تعطیلی مدارس در برخی استان های کشور، به مهر گفته است: به هیچ وجه با این قبیل تصمیمات موافق نیستیم و مورد تایید وزارت بهداشت نیست. بر اساس دستورالعمل مشترک میان دو وزارتخانه بهداشت و آموزش و پرورش، تعطیلی کلاس های درس به این شکل است که اگر در یک کلاس تعداد دانش آموزان مبتلا از حدی بالاتر باشد، فقط همان کلاس تعطیل شود. همچنین اگر چند کلاس درس با چنین مشکلی مواجه شدند، فقط همان آموزشگاه تعطیل شود. همین طور، اگر شدت بیماری در ناحیه یا منطقه ای از آموزش و پرورش بالا بود، به همین شکل خواهد بود و تعطیلی مدارس در استان غیر کارشناسی است و با دستورالعمل کشوری تطبیق ندارد.

وی با عنوان این مطلب که گروه سنی ۵ تا ۱۴ سال به عنوان گروه دانش آموزی کشور یکی از کمترین گروه های مبتلا به ویروس آنفلوانزا هستند، گفت: خوشبختانه اپیدمی این بیماری در سن مدرسه مشاهده نشده است. در حالی که تعطیل کردن مدارس باعث خواهد شد دانش آموز در خانه نماند و در بیرون بیمار شود و همین مسئله باعث خواهد شد وقتی به مدرسه می آید، تازه جرقه انتقال بیماری رخ دهد و نتیجه معکوس از تعطیلی مدارس می گیریم.

سکوت مسئولان سلامت در آموزش و پرورش

و اینها همه در حالی رخ می دهد که مسئولان سلامت آموزش و پرورش در مقابل این موضوع سکوت کرده اند و مشخص نیست آیا در مدارس بدیهی ترین توصیه ها در حوزه پیشگیری جدی گرفته می شود یا نه؟ اینکه دستورالعملی در این خصوص به مدارس رفته است یا نه؟ اینکه در غیاب مراقبان بهداشت متولی امور بهداشتی در مدارس چه کسی است و......

جذب قطره چکانی مراقبان بهداشت

احمد مهری کارشناس ارشد سلامت عمومی و همه‌گیرشناسی بیماری‌ها در گفت‌وگو با خبرنگار مهر در خصوص بحث کمبود مراقبان بهداشت در مدارس گفت: این یکی از چالش‌های جدی مدارس کشور است به طوری که سال ۹۱-۹۰ مجلس به این موضوع ورود کرد و طبق قانون اعلام کرد که ۵۰۰۰ مراقب تخصصی از رشته‌های بهداشتی باید جذب آموزش و پرورش شوند اما متأسفانه از آن سال به بعد، این جذب نیرو به شکل قطره‌چکانی انجام می‌شود.

وی ادامه داد: متأسفانه دولت در آزمون‌های استخدامی خود، سالانه ۸۰ تا ۱۰۰ نفر در این حوزه را برای کل کشور جذب می‌کند که این رقم اصلاً مناسب نیست و نسبتی با تعداد مدارس کل کشور ندارد. این در حالی است که تمام مقالات و پژوهش‌ها به این نتیجه رسیدند؛ مدارسی که از کارشناسان تخصصی بهداشتی برخوردارند، دانش‌آموزان آن چه در زمینه سواد بهداشت دهان و دندان و چه تغذیه و سبک زندگی، سالم‌تر هستند.

این کارشناس بهداشت افزود: ما در ساختارهای سلامت و آموزشی، برای مراقبت بهداشتی یک مراقبت غیرفعال داریم به این معنا که کارشناسان بهداشت در پایگاه‌های سطح شهر حضور دارند و برای جبران نبود مراقب بهداشت در مدارس، مجبور هستند در روزهای خاصی برای غربالگری دانش‌آموزان، به مدارس بروند و فرصتی برای مداخلات آنها وجود ندارد.

مهری بیان کرد: در تمام مدارسی که همکاران متخصص بهداشت فعالیت دارند و استخدام آموزش و پرورش هستند، مشاهده می‌کنیم که وضعیت مشاوره و مراقبت‌های بهداشتی، بسیار بهتر از مدارسی است که یا مراقب بهداشت ندارند یا معلم غیرمرتبط را برای این حوزه گذاشته‌اند.

معلمان غیرمرتبط آموزش دهندگان بهداشت و سلامت

وی در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه چرا وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این زمینه ورود نمی‌کند؟ افزود: وزارت آموزش و پرورش با مشارکت وزارت بهداشت، یکسری طرح مرتبط با سلامت دارند که همه آنها غیرفعال است و دائمی نیست؛ به معنای آنکه وقتی وارد یک مدرسه می‌شوند، می‌گویند باید فلان کار انجام شود، این مهم نیاز به نظارت و استمرار دارد. در حال حاضر در پایه دوازدهم، همه دانش‌آموزان باید کتاب «بهداشت و سلامت» را بخوانند اما اینکه چه کسی به آنها این درس را تدریس می‌کند، موضوع بسیار مهمی است که به آن توجه نمی‌شود و عموم معلمان این درس یا تحصیلات غیرمرتبط دارند یا نیروهای مازاد آموزش و پرورش هستند درحالی‌که یک مراقب بهداشت ۱۳۶ واحد برای آموزش ابعاد بهداشتی و سلامت عمومی و آموزش آن به دانش‌آموزان با رویکردهای مختلف را گذرانده‌اند.

این کارشناس ارشد اپیدمیولوژی و همه‌گیرشناسی با بیان اینکه در بحث آنفلوآنزا، بار دیگر تعداد کم مراقبین بهداشت و اهمیت آنها مورد توجه قرار گرفته است، آیا امیدی وجود دارد که بهبودی در وضعیت استخدامی این نیروها مشاهده شود؟ گفت: ما بارها به آموزش و پرورش نامه زده، بر اهمیت حضور مراقبان بهداشت، تأکید و این موضوع را نه از نگاه صنفی، بلکه بر اساس اهمیت عمومی آن مطرح کرده‌ایم. گزارش‌ها و ارتباطاتی که با والدین داریم، نشان می‌دهد حتی یک ترس از جانب والدین ایجاد شده و اهمیت این موضوع را چند برابر کرده است. حرف ما این است که مدارس نیاز به نیروی بهینه برای بهداشت دارند. شاید آموزش و پرورش موافق ما نباشد که در این سال‌ها به بهداشت مدارس توجه نشده اما این یک واقعیت عینی است. طی ۴-۳ سال اخیر بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر نیرو در این زمینه جذب شده است. اول اینکه این تعداد نیرو بسیار کم است و دوم آنکه این تعداد نیرو از بیش از ۶ رشته مرتبط با زمینه بهداشت جذب شده‌اند یعنی کسی که روانشناسی خوانده است، با این منطق که سلامت روان هم اهمیت دارد، به عنوان مراقب بهداشت جذب شده است حتی همکاران ما در رشته‌های مامایی و پرستاری هم با استدلال‌های مشابه از طریق این آزمون جذب شده‌اند درحالی‌که سالانه بیش از ۴۰ دانشگاه کشور، کارشناس بهداشت استخدام می‌کنند به این بهانه که نیروی سلامت جامعه تضمین شود اما این نیرو جذب نمی‌شود چون این صنف، قدرت لابی‌گری رشته‌های دیگر را ندارد.

تا آموزش و پرورش سلامت بچه ها را جدی نگیرد وضع همین است

این کارشناس بهداشت ضمن اشاره به اینکه وزارت بهداشت طرح «هر خانه یک پایگاه سلامت» را رقم زده که طرح خوبی است، پیشنهادی را مطرح کرد و گفت: در حوزه مدارس، دو راهکار وجود دارد که یکی از آنها را ما قبول نداریم و تجربه‌اش را در طرح تحول سلامت دیده‌ایم و می‌دانیم که به سود مدارس نیست؛ اینکه بخواهیم از طریق بخش خصوصی، این نیروی تخصصی را جذب کنیم یعنی نیرویی با حقوق کمتر که قطعاً انگیزه لازم را نخواهد داشت و همان حقوق وی با تأخیر پرداخت می‌شود. رویکرد دوم این است که وزارت بهداشت می‌تواند ورود کند و به شکل تخصصی به آموزش و پرورش این پیشنهاد را بدهد و موضوع را جا بیندازد که تأمین نیروی بهداشت مدارس از اهمیت بالایی برخوردار است و باید تبدیل به یک قانون در آموزش و پرورش شود که هر مدرسه نیاز به یک مراقب بهداشت دارد. تا زمانی که اهمیت سلامت را آموزش و پرورش نداند، همین روال برقرار خواهد بود. تصور کنید فارغ از بیماری‌هایی مانند آنفلوآنزا که شیوع پیدا می‌کند، ۲۰ تا ۳۰ درصد دانش‌آموزان کشور یا اضافه وزن دارند یا در حیطه چاقی قرار می‌گیرند. تصور اینکه آینده سلامت آنها چگونه خواهد بود، باید همه ما را به فکر وادارد.

توصیه به مدیران و معلمان مدارس

وی در ادامه با بیان اینکه نگرانی دیگری که وجود دارد، این است که سواد بهداشتی در جامعه پایین است، اظهار داشت: اگر بیماری آنفلوآنزا جدی گرفته نشود، ما باید نگران اپیدمی سال آینده آن باشیم. ما مخالف تعطیلی مدارس هستیم چون تأثیر چندانی بر جلوگیری از این مسئله ندارد. مهم آن است دانش‌آموزی که علائم آنفلوآنزا را دارد، شناسایی شود، از تماس وی با بقیه به طوری که احساس نکند ایزوله شده یا نگرانی برای او وجود داشته باشد، جلوگیری شود و در منزل استراحت داشته باشد. همه این مسائل به سواد سلامت نیاز دارد. بحث ساده‌ای که بارها گفته شده این است که بچه‌ها و همه افراد جامعه هر دو تا سه ساعت یکبار دست و صورت خود را بشویند اما همین توصیه بهداشتی ساده را جدی نمی‌گیریم.

مهری در پاسخ به این پرسش که توصیه خاص شما در شرایطی که مراقبان بهداشت در مدارس حضور ندارند، به معلمان و مدیر مدارس چیست؟ گفت: اول و قبل از هر چیز در چنین شرایطی لازم است که بچه‌هایمان این آموزش داده شود و به آنها فهمانده شود که چرا شستن مداوم دست و صورت ضروری است و حتی پیشنهادم این است که یک زنگ در مدرسه به مدت ۱۰ دقیقه برای این امر اختصاص داده شود. شستن دست‌ها باید ۳۰ ثانیه طول بکشد. اگر ویروس به هر دلیلی در فضای عمومی وجود داشته و بر روی دست و صورت ما نشسته است، بین نیم تا سه ساعت، وقت داریم که راه انتقال آن را ببندیم. این مسئله باید به شکل کامل برای بچه‌ها جا بیفتد. توصیه دوم من این است که معلمان علائم آنفلوآنزا را بشناسند و افراد دارای علائم را هدایت کنند تا در منزل استراحت داشته باشند.

به گفته این کارشناس ارشد اپیدمیولوژی و همه‌گیرشناسی، اغلب موارد آنفلوآنزا نیاز به آنتی‌بیوتیک و کورتون ندارد این مسئله هم باید آموزش داده شود. همچنین نباید آنفلوآنزا را مثل سرماخوردگی، با دارو خوددرمانی کنیم که نیاز به آموزش دارد.

وی در پایان خاطرنشان کرد: به نظر می‌رسد تأکید زیاد فضای مجازی بر روی مرگ‌های ناشی از آنفلوآنزا، موضوع را بدتر می‌کند؛ شاید این مسئله از لحاظ سلامت عمومی و سیاستگذاری مهم باشد اما شما بدانید که در کشوری مثل آمریکا در فاصله سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۸، ۶۱ هزار نفر به دلیل آنفلوآنزا فوت کرده‌اند. موضوع این نیست که در این موارد اطلاع‌رسانی نشود، اما تمرکز بر این مرگ و میرها باعث می‌شود که توصیه‌های پیشگیری و جلوگیری از این اپیدمی، کمتر دیده شده و به جای آن، یک ترس عمومی ایجاد شود.